مصرف بیش‌ازحد ویتامین‌ها می‌تواند خطر بروز اُوردوز را افزایش دهد. علائم اُوردوز با ویتامین‌ها شامل اسهال، سردرد، ضربان قلب نامنظم و حالت تهوع می‌باشد.
این نشانه‌ها اغلب به دلیل تجمع ویتامین‌های محلول در چربی یا مواد معدنی خاص در بدن ایجاد می‌شوند، زیرا برخلاف ویتامین‌های محلول در آب، این مواد به‌راحتی از بدن دفع نمی‌شوند و ممکن است در کبد یا بافت‌ها انباشته گردند.
ویتامین‌هایی که باید مراقب آنها باشید
سازمان غذا و داروی ایالات متحده (FDA) قبل از عرضه مکمل‌ها به بازار، آنها را از نظر اثربخشی یا ایمنی آزمایش نمی‌کند.
به همین دلیل، همواره باید پیش از مصرف هرگونه مکمل جدید، با یک متخصص مراقبت‌های بهداشتی مشورت کنید تا خطرات احتمالی بررسی شوند.
علائم اُوردوز با ویتامین‌ها
اُوردوز با مولتی‌ویتامین‌ها معمولاً علائمی ایجاد می‌کند که ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- درد در استخوان، مفاصل یا عضلات
- ادرار کدر یا غیرشفاف
- اسهال
- ترک‌خوردگی یا خشکی لب‌ها و پوست
- سردرد
- ضربان قلب نامنظم یا سریع
- تغییرات خلق‌وخو
- تهوع و استفراغ
- تشنج
- درد شکم
این علائم می‌توانند از خفیف تا شدید متغیر باشند و بسته به نوع و میزان ماده مصرفی، واکنش‌های متفاوتی ایجاد کنند.
برخی مواد مغذی خاص می‌توانند علائم اختصاصی‌تری ایجاد کنند، به‌طور مثال:
- کلسیم یا ویتامین D: کاهش اشتها، ایجاد سنگ کلیه، و ضعف عضلانی4,5
- آهن: اسهال خونی و تیره‌رنگ، و احساس ضعف
- ویتامین A: تاری دید و سرگیجه
در این موارد، تجمع بیش‌ازحد ویتامین‌ها در بدن ممکن است عملکرد طبیعی اندام‌هایی مثل کلیه‌ها، کبد یا مغز را مختل کند و حتی تهدیدکننده حیات باشد.
به‌ویژه در کودکان، علائم ممکن است به‌سرعت پیشرفت کرده و نیاز به درمان فوری داشته باشند.
چه ویتامین‌هایی را می‌توان بیش‌ازحد مصرف کرد؟
بث کیچین (PhD, RDN)، استادیار دپارتمان علوم تغذیه دانشگاه آلاباما در بیرمینگهم، به مجله Health گفته است: «شما واقعاً نمی‌توانید از طریق غذا به دوزهای سمی مواد مغذی برسید، اما قطعاً می‌توانید از طریق مکمل‌ها به دوزهای سمی برسید.»
این موضوع به این دلیل است که مقدار ویتامین‌ها و مواد معدنی در غذاهای طبیعی معمولاً در محدوده‌ای ایمن است و بدن می‌تواند اضافات آنها را تنظیم یا دفع کند.
اما مکمل‌ها دوزهای متمرکزتری دارند و مصرف کنترل‌نشده آنها می‌تواند به‌راحتی از آستانه ایمنی بدن فراتر رود.
بسیاری از مواد مغذی در مقادیر بالا می‌توانند سمی شوند، اما ویتامین‌های B و K معمولاً سمیت ایجاد نمی‌کنند.16
ویتامین‌هایی که ممکن است باعث اُوردوز شوند، عبارت‌اند از:
- کلسیم: مصرف بیش‌ازحد کلسیم ممکن است خطر بیماری قلبی و سرطان پروستات را افزایش دهد. البته پژوهش‌ها در این زمینه متناقض‌اند و همه مطالعات از این یافته‌ها پشتیبانی نمی‌کنند.5
کلسیم بیش‌ازحد می‌تواند باعث کلسیفیکاسیون در بافت‌های نرم، کاهش جذب سایر مواد معدنی، و اختلال در عملکرد کلیه‌ها شود. - آهن: اُوردوز با آهن ممکن است منجر به کما یا افت فشار خون (هیپوتانسیون) شده و به روده یا کبد آسیب بزند.1
آهن آزاد اضافی می‌تواند واکنش‌های اکسیداتیو خطرناکی ایجاد کند که به غشای سلولی، DNA و اندام‌های داخلی آسیب می‌زند. - ویتامین A: مصرف بیش‌ازحد ویتامین A ممکن است منجر به کما و مرگ شود و به افراد باردار یا شیرده آسیب برساند. همچنین ممکن است به جنین در دوران بارداری آسیب وارد کند.7
تجمع ویتامین A می‌تواند باعث ایجاد فشار داخل جمجمه، مشکلات کبدی، و ناهنجاری‌های مادرزادی شود. - ویتامین D: ویتامین D میزان جذب کلسیم بدن را افزایش می‌دهد که می‌تواند منجر به سطوح بالای کلسیم در خون یا ادرار شود. در موارد نادر، مسمومیت با ویتامین D با نارسایی کلیه، آریتمی قلبی و مرگ مرتبط بوده است.4
این وضعیت تحت عنوان “هیپرکلسمی ناشی از ویتامین D” شناخته می‌شود که نیازمند درمان فوری و گاه بستری است. - ویتامین E: مقدار زیاد ویتامین E ممکن است خطر سکته مغزی خون‌ریزی‌دهنده (هموراژیک) یا خون‌ریزی ناگهانی در مغز را افزایش دهد.8,9
ویتامین E در دوزهای بالا ممکن است با عملکرد پلاکت‌ها تداخل کند و لخته‌شدن خون را مختل نماید.
درک سطح مجاز مصرف روزانه (UL)
سطح مجاز مصرف روزانه یا “Tolerable Upper Intake Level (UL)” حداکثر دوز یک ماده مغذی است که بعید است برای اکثر مردم مضر باشد.
UL با مقدار توصیه‌شده روزانه (RDA) متفاوت است و بر اساس سن، جنس و شرایط فیزیولوژیکی متفاوت تعریف می‌شود.
میزان UL برای هر ماده ممکن است بسته به سن افراد، چنین باشد:5,10,7,4,8
| گروه سنی | کلسیم (mg) | آهن (mg) | ویتامین A (mcg) | ویتامین D (mcg) | ویتامین E (mg) |
|---|---|---|---|---|---|
| 0-6 ماه | 1,000 | 40 | 600 | 25 | نامشخص |
| 7-12 ماه | 1,500 | 40 | 600 | 38 | نامشخص |
| 1-3 سال | 2,500 | 40 | 600 | 63 | 200 |
| 4-8 سال | 2,500 | 40 | 900 | 75 | 300 |
| 9-13 سال | 3,000 | 40 | 1,700 | 100 | 600 |
| 14-18 سال | 3,000 | 45 | 2,800 | 100 | 800 |
| 19-50 سال | 2,500 | 45 | 3,000 | 100 | 1,000 |
| 51-70 سال | 2,000 | 45 | 3,000 | 100 | 1,000 |
| 71 سال و بیشتر | 2,000 | 45 | 3,000 | 100 | 1,000 |
این سطوح حداکثر نباید به‌طور مداوم یا بدون نظارت متخصصان رعایت شوند، زیرا مصرف بلندمدت نزدیک به UL نیز ممکن است در برخی افراد حساس باعث عوارض جانبی شود.
درک و رعایت این مقادیر به شما کمک می‌کند تا از مزایای مکمل‌ها بهره‌مند شوید بدون آن‌که در معرض خطرات آنها قرار گیرید.
چه کسانی بیشتر در معرض خطر اُوردوز ویتامینی هستند؟
افراد زیر بیشتر احتمال دارد به دلیل مصرف بیش‌ازحد ویتامین‌ها دچار مسمومیت شوند:
- کودکان خردسال: کودکان به دلیل وزن کم و سیستم ایمنی و متابولیسم در حال رشد، نسبت به دوزهای بالای ویتامین‌ها حساس‌تر هستند و مسمومیت در آنها سریع‌تر و شدیدتر بروز می‌کند.
- افرادی که چند مکمل مختلف مصرف می‌کنند: گاهی افراد به‌طور هم‌زمان چند مکمل مصرف می‌کنند که می‌تواند منجر به تجمع بیش‌ازحد یک ماده مغذی خاص شود.
- افراد با بیماری‌های مزمن یا مشکلات کلیوی: در این افراد دفع برخی ویتامین‌ها یا مواد معدنی ممکن است مختل شده و خطر تجمع و سمیت بیشتر شود.
- افراد با مصرف داروهای خاص: برخی داروها ممکن است با جذب یا متابولیسم ویتامین‌ها تداخل کنند و موجب افزایش خطر مسمومیت گردند.
به همین دلیل، قبل از شروع مصرف هر مکملی، حتماً باید پزشک یا متخصص تغذیه خود را مطلع کنید تا تداخلات دارویی و ریسک‌های فردی شما بررسی شود.
چگونه از مسمومیت ویتامینی پیشگیری کنیم؟
۱. رعایت میزان توصیه‌شده (RDA): از میزان مصرف روزانه توصیه‌شده ویتامین‌ها تجاوز نکنید، مگر آن که تحت نظر پزشک باشید.
۲. مصرف مکمل‌ها با مشورت پزشک: قبل از شروع هر نوع مکمل، به خصوص دوزهای بالا، با پزشک مشورت کنید.
۳. خواندن برچسب مکمل‌ها: دقت کنید که دوز هر ویتامین یا ماده معدنی در مکمل چقدر است و مجموع مصرف روزانه را از همه منابع محاسبه کنید.
۴. توجه به علائم هشداردهنده: در صورت بروز هرگونه علائم غیرمعمول مثل سردرد، تهوع، یا تغییرات خلقی، سریعاً مصرف مکمل را قطع کرده و به پزشک مراجعه کنید.
۵. اجتناب از مصرف خودسرانه مکمل‌ها: استفاده از مکمل‌ها باید بر اساس نیاز واقعی بدن باشد و نه صرفاً برای پیشگیری یا افزایش عملکرد.
نکاتی که باید بدانید
- بسیاری از مسمومیت‌های ویتامینی به‌دلیل مصرف خودسرانه و بیش‌ازحد مکمل‌ها رخ می‌دهد، نه از طریق تغذیه طبیعی.
- ویتامین‌ها و مواد معدنی محلول در چربی (مثل A، D، E و K) بیشتر از محلول در آب (مثل گروه B و ویتامین C) خطر تجمع و مسمومیت دارند، زیرا دفع آنها از بدن دشوارتر است.
- حتی مصرف بیش‌ازحد ویتامین‌های محلول در آب نیز می‌تواند در موارد نادر باعث عوارض جانبی شود، پس احتیاط لازم است.
- در صورت شک به مسمومیت ویتامینی، آزمایش‌های خون و ادرار می‌توانند میزان ویتامین‌ها را بررسی و به تشخیص دقیق کمک کنند.
جمع‌بندی
مصرف ویتامین‌ها به مقدار مناسب، بخشی از رژیم غذایی سالم است و می‌تواند سلامت عمومی را بهبود بخشد. اما مصرف بیش‌ازحد ویتامین‌ها از طریق مکمل‌ها می‌تواند منجر به علائم ناخوشایند و گاهی خطرناک شود.
همیشه بهترین راهکار، مصرف ویتامین‌ها و مواد معدنی به میزان مورد نیاز و با نظر متخصصان است تا از فواید آنها بهره ببرید و از عوارض جانبی جلوگیری کنید.