بله، می‌توان با یک کلیه زندگی طولانی و سالم داشت — اما مراقبت از سلامت کلیه‌ای که باقی مانده، نقش کلیدی دارد.
کلیه‌ها وظیفه‌ای بسیار حیاتی دارند: آن‌ها خون را تصفیه کرده و به بدن کمک می‌کنند تا از مواد زائد خلاص شود. معمولاً کلیه‌ها به صورت جفت، یعنی دو عدد در بدن وجود دارند، اما گاهی اوقات افراد به دلایلی تنها یک کلیه فعال دارند. این اتفاق ممکن است در شرایط مختلفی رخ دهد، از جمله:
- شما یک کلیه اهدا کرده‌اید.
- یکی از کلیه‌ها به دلیل بیماری مزمن کلیه (CKD)، آسیب یا سرطان برداشته شده است.
- شما تنها با یک کلیه متولد شده‌اید.
- با دو کلیه متولد شده‌اید، اما تنها یکی از آن‌ها از بدو تولد عملکرد داشته است.
- با دو کلیه متولد شده‌اید، اما یکی از آن‌ها در طول زندگی به دلیل شرایطی مانند انسداد حالب یا تنگی شریان کلیوی (که موجب کاهش جریان خون به کلیه می‌شود) از کار افتاده است.
حال این سوال پیش می‌آید: آیا می‌توان با یک کلیه زنده ماند؟ و در صورت از دست دادن یکی از این اعضای حیاتی، زندگی چگونه خواهد بود؟
دکتر جیمز سایمون، فوق تخصص نفرولوژی (بزشکی کلیه) به این پرسش‌ها پاسخ داده و توصیه‌هایی برای محافظت از کلیه باقی‌مانده ارائه می‌دهد.
آیا می‌توان با یک کلیه زندگی کرد؟
اگر شما تنها یک کلیه دارید، می‌توانید زندگی طولانی و سالمی داشته باشید، به شرط آنکه عوامل مختلفی از جمله سن، بیماری‌های زمینه‌ای و سلامت کلیه در زمان از دست دادن کلیه دیگر، در وضعیت مناسبی باشند.
دکتر سایمون می‌گوید: «هر چه کلیه سالم‌تر و جوان‌تر باشد، توانایی آن برای جبران عملکرد کلیه از دست رفته بیشتر است.» وی اضافه می‌کند: «معمولاً عملکرد کلیه ممکن است کمی کاهش یابد، اما همچنان در محدوده نرمال باقی بماند، و این افراد می‌توانند تا آخر عمر بدون مشکل با یک کلیه زندگی کنند.»
با بالا رفتن سن، عملکرد کلیه‌ها معمولاً مقداری کاهش پیدا می‌کند. بنابراین اگر در دهه شصت زندگی‌تان یکی از کلیه‌ها را از دست بدهید، کلیه باقی‌مانده باید با توان کمتر، فعالیت بیشتری انجام دهد.
به گفته دکتر سایمون: «اگر شما ۶۵ ساله هستید و یک کلیه خود را از دست می‌دهید، کلیه دیگر شما به اندازه قبل سالم نیست. ممکن است عملکرد آن خوب به نظر برسد، اما در باطن، عروق خونی آن ۶۵ ساله‌اند و واحدهای تصفیه‌کننده آن توان قبلی را ندارند. در چنین فردی انتظار داریم عملکرد کلیه تقریباً نصف شود. ممکن است بخشی از این عملکرد بازیابی شود، اما نه به اندازه زمانی که فرد ۳۰ ساله است.»
محدودیت‌های زندگی با یک کلیه
اگر کلیه باقی‌مانده عملکرد خوبی دارد، هیچ دلیلی برای محدود کردن فعالیت‌های روزمره، رژیم غذایی یا سبک زندگی وجود ندارد. با این حال، در برخی موارد ممکن است اجتناب از ورزش‌های پُرخطر مانند فوتبال توصیه شود تا خطر آسیب به کلیه کاهش یابد، ولی این تصمیم معمولاً شخصی است.
مشکلات سلامتی احتمالی در افراد دارای یک کلیه
حتی اگر کلیه شما به خوبی کار کند، با گذشت زمان ممکن است دچار پرفشاری خون یا افزایش پروتئین در ادرار (پروتئینوری) شوید، که این‌ها می‌توانند نشانه‌هایی از آسیب به کلیه باشند. اگر کلیه‌ای از دست داده‌اید — حتی اگر به عنوان اهداکننده زنده این کار را کرده باشید — باید سالانه با پزشک مراقبت‌های اولیه خود پیگیری‌های منظم داشته باشید تا از سلامت کلیه باقی‌مانده اطمینان حاصل شود. هدف از این پیگیری‌ها، شناسایی و پیشگیری از بروز عوارض احتمالی در مراحل ابتدایی است.
بسته به سن شما در زمان از دست دادن کلیه، ممکن است کلیه باقی‌مانده در آینده دچار بیماری مزمن کلیه شود. بنابراین مهم است که از عملکرد کلیه خود آگاه باشید. تیم درمانی شما عملکرد کلیه‌تان را با استفاده از شاخصی به نام نرخ تخمینی فیلتراسیون گلومرولی (eGFR) بررسی می‌کند. این شاخص نشان می‌دهد کلیه چقدر توانایی تصفیه خون را دارد.
دکتر سایمون خاطرنشان می‌کند: «افراد مبتلا به CKD، چه یک کلیه داشته باشند چه دو کلیه، در معرض خطر بالاتری برای ابتلا به پرفشاری خون، بیماری قلبی‌عروقی و سایر مشکلات هستند. مهم‌ترین عامل این خطر، مقدار eGFR شما پس از از دست دادن کلیه است، نه صرفاً داشتن یک کلیه.»
چه غذاهایی را پس از برداشتن یک کلیه باید اجتناب کرد؟
اگر کلیه باقی‌مانده‌تان سالم و فعال است، نیازی به تغییر رژیم غذایی نیست. اما همواره توصیه می‌شود رژیم غذایی‌تان کم‌نمک و مناسب برای سلامت قلب باشد، چرا که این نوع رژیم برای کلیه‌ها و تمام بدن مفید است.
ولی اگر عملکرد کلیه به‌طور محسوسی کاهش یابد، ممکن است نیاز به تغییر رژیم غذایی داشته باشید — درست مانند کسی که دو کلیه دارد اما هر دو به درستی کار نمی‌کنند.
کاهش سطح eGFR ممکن است باعث تجمع الکترولیت‌هایی مانند پتاسیم در بدن شود. در چنین شرایطی، رژیم غذایی مخصوص کلیوی (renal diet) می‌تواند مفید باشد، اما پیش از اعمال تغییرات عمده، باید با نفرولوژیست مشورت کرد.
دکتر سایمون هشدار می‌دهد: «قبل از شروع رژیم کلیوی، حتماً با پزشک کلیه یا متخصص تغذیه مشورت کنید، چون این رژیم نیازمند پرهیز از برخی غذاهای سالم ولی سرشار از الکترولیت‌هایی مانند پتاسیم است. ما فقط زمانی این محدودیت‌ها را توصیه می‌کنیم که کلیه‌ها توانایی دفع این مواد را نداشته باشند.»
محافظت از کلیه باقی‌مانده
دکتر سایمون تأکید می‌کند: «وضعیت سلامتی کلیه باقی‌مانده تعیین می‌کند که تا چه اندازه می‌تواند دوام بیاورد. چون شما فقط یک کلیه دارید، اگر مشکلی برای آن پیش بیاید و عملکردش مختل شود، دیگر انتخابی باقی نمی‌ماند.»
حتی مسئله‌ای به ظاهر ساده مثل سنگ کلیه هم می‌تواند در شرایط خاص به یک وضعیت اورژانسی تبدیل شود، چرا که اگر عملکرد کلیه حتی موقتاً مختل شود، بدن در معرض خطر جدی قرار می‌گیرد.
به‌طور کلی، هر کاری که برای سلامت عمومی بدن مفید باشد، برای سلامت کلیه نیز سودمند است. بنابراین برای محافظت از کلیه باقی‌مانده، بهتر است موارد زیر را رعایت کنید:
- به‌طور منظم ورزش کنید.
- وعده‌های غذایی متعادل و حاوی چربی‌های سالم، پروتئین، میوه‌ها و سبزیجات مصرف کنید.
- آب کافی بنوشید و بدن را هیدراته نگه دارید.
- سیگار را ترک کنید.
- مصرف الکل را محدود کنید.
- داروهای ضدالتهابی غیراستروئیدی (NSAIDs) را با احتیاط و کم استفاده کنید.
در پایان، دکتر سایمون خاطرنشان می‌کند: «تفاوت اصلی میان داشتن دو کلیه و یک کلیه این است که اکنون فقط نیمی از واحدهای تصفیه‌کننده برای پاکسازی خون در اختیار دارید، پس این واحدها دو برابر بیشتر از قبل کار می‌کنند. بنابراین باید تمام تلاشتان را برای محافظت از کلیه باقی‌مانده انجام دهید.»