تعریف اختلال مصرف مواد
اختلال مصرف مواد (Substance Use Disorder یا SUD) یک بیماری پزشکی و روانی است که بر مغز و رفتار فرد اثر می‌گذارد و باعث می‌شود کنترل مصرف موادی مانند الکل، داروها یا مواد مخدر برای فرد دشوار شود—even زمانی که مصرف این مواد پیامدهای منفی بر سلامت، روابط و زندگی شخصی او دارد.
اختلال مصرف مواد هم یک بیماری پزشکی است و هم یک وضعیت روان‌پزشکی.
یادداشتی درباره واژگان
اصطلاح “اختلال مصرف مواد” در جامعه پزشکی به عنوان زبان مبتنی بر انسان‌محوری (person-first language) به‌کار می‌رود؛ این نوع زبان به جدا کردن فرد از بیماری کمک می‌کند.
مثلاً به جای گفتن “او یک معتاد است”، گفته می‌شود: “او با اختلال مصرف مواد زندگی می‌کند”. این نوع بیان به کاهش برچسب‌زنی (استیگما) و قضاوت‌های اجتماعی کمک می‌کند.
علائم و نشانه‌های اختلال مصرف مواد
علائم رفتاری
وابستگی به مواد می‌تواند رفتار فرد را به شکل قابل‌توجهی تحت‌تأثیر قرار دهد. برخی از نشانه‌های رفتاری عبارت‌اند از:
- واکنش دفاعی هنگام مواجهه با پرسش درباره مصرف مواد
- پنهان‌کاری در مصرف مواد
- ادامه مصرف با وجود پیامدهای منفی برای سلامتی، روابط یا کار و تحصیل
- عدم توانایی در کنترل مصرف
- بهانه‌تراشی درباره مصرف مواد
- نیاز به مصرف روزانه یا منظم برای عملکرد عادی
- تلاش ناموفق برای ترک
- مصرف در موقعیت‌های خطرناک (مثلاً هنگام رانندگی یا مراقبت از کودک)
- مصرف در تنهایی
همچنین تغییرات رفتاری دیگر در زندگی روزمره و روابط اجتماعی فرد ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- تغییر مکرر دوستان
- کاهش یا افزایش غیرعادی اشتها
- کاهش بهداشت شخصی (مانند لباس‌های کثیف، مسواک نزدن، حمام نکردن)
- از دست دادن علاقه به فعالیت‌های موردعلاقه
- غیبت از قرارهای مهم یا عدم حضور در مدرسه/کار
- مشکلات در روابط دوستانه، عاطفی یا خانوادگی
- خوابیدن در ساعات غیرمعمول
- صحبت کردن سریع و بی‌ربط
- گوشه‌گیری و تنهایی
علائم فیزیکی
مصرف مواد می‌تواند عملکرد مغز را تغییر داده و علائم زیر را ایجاد کند:
- اختلال در کنترل: اشتیاق یا وسوسه شدید برای مصرف
- تحمل (Tolerance): نیاز به مقدار بیشتر برای رسیدن به همان تأثیر
- ترک (Withdrawal): بروز علائم ناراحت‌کننده یا خطرناک در صورت قطع مصرف
علائم فیزیکی وابسته به نوع ماده مصرفی ممکن است متفاوت باشند، اما علائم شایع شامل موارد زیر هستند:
- بوی بد دهان
- قرمزی چشم‌ها
- خونریزی بینی
- کبودی
- اسهال یا یبوست
- حالت تهوع
- تغییر اندازه مردمک چشم‌ها (بزرگ‌تر یا کوچک‌تر از حد معمول)
- تعریق
- لرزش یا حرکات غیرعادی
- افزایش یا کاهش وزن
علائم روانی و عاطفی
اختلال مصرف مواد می‌تواند بر وضعیت عاطفی و روانی فرد نیز تأثیر بگذارد. برخی نشانه‌های روانی عبارت‌اند از:
- خشم ناگهانی
- خلق پایین یا افسرده
- سردرگمی
- اختلال در تمرکز
- خستگی شدید
- احساس سرخوشی (یوفوریا)
- حالت دفاعی یا پرخاشگری
- بدبینی یا پارانویید
- نوسانات شدید خلقی
- احساس غم و ناراحتی
شرایط هم‌زمان
اختلال مصرف مواد اغلب با سایر بیماری‌های روانی همراه است. برخی اختلالات روانی رایج در کنار SUD عبارت‌اند از:
- اختلال استرس پس از سانحه (PTSD)
- اختلالات اضطرابی
- افسردگی
- اختلال بیش‌فعالی/کم‌توجهی (ADHD)
- اختلال شخصیت مرزی (BPD)
- اختلال شخصیت ضد اجتماعی (ASPD)
- اختلالات روان‌پریشی (مانند اسکیزوفرنی)
- اختلال دوقطبی
همچنین اختلال مصرف مواد ممکن است هم‌زمان با بیماری‌های جسمی مانند موارد زیر رخ دهد:
- درد مزمن
- سرطان
- بیماری قلبی
- بیماری‌های عفونی مانند HIV یا هپاتیت C
انواع اختلال مصرف مواد
اختلال مصرف مواد فقط مربوط به الکل یا مواد مخدر غیرقانونی نیست. بسیاری از مواد، حتی مواد قانونی، می‌توانند منجر به SUD شوند. برخی از مواد شامل:
- الکل
- داروهای ضد اضطراب و آرام‌بخش
- کافئین
- کانابیس (ماری‌جوانا)
- توهم‌زاها
- استنشاقی‌ها (Inhalants)
- مواد افیونی (Opioids)
- محرک‌ها (Stimulants)
- تنباکو
- دیگر مواد مانند استروئیدهای آنابولیک یا ملین‌ها
علل و عوامل خطر
شروع مصرف ماده (چه به‌صورت آزمایشی یا تجویز شده) ممکن است به مصرف گاه‌به‌گاه، سپس مصرف سنگین و در نهایت به اختلال مصرف مواد منجر شود. عوامل مؤثر شامل:
- ویژگی‌های روان‌شناختی: تمایل به ریسک‌پذیری، تجربه‌جویی، رفتارهای تکانشی، کنترل ضعیف بر نفس
- ژنتیک: وجود برخی جهش‌ها یا واریانت‌های ژنتیکی که احتمال ابتلا را افزایش می‌دهد
- شرایط زندگی: رویدادهای استرس‌زا مثل طرد اجتماعی، از دست دادن شغل یا عزیزان، تبعیض نژادی یا جنسی
- بیماری‌های دیگر: PTSD، درد مزمن یا بیماری‌های روانی باعث خوددرمانی با مواد می‌شوند
- فشار اجتماعی: داشتن دوستان یا اعضای خانواده مصرف‌کننده، به‌ویژه در نوجوانان
- سن شروع مصرف: شروع مصرف در سنین پایین احتمال اعتیاد را افزایش می‌دهد
تفاوت اختلال مصرف مواد و اعتیاد
گرچه اغلب به‌جای هم استفاده می‌شوند، ولی اعتیاد با اختلال مصرف مواد تفاوت دارد.
اعتیاد به چرخه‌ای از نشئگی، ترک، و ولع شدید گفته می‌شود. این وضعیت با فعال‌سازی مسیرهای پاداش در مغز همراه است. اعتیاد می‌تواند به مواد شیمیایی (مانند الکل یا مواد مخدر) یا رفتارها (مثل قمار، بازی‌های اینترنتی، پرخوری، ورزش، رابطه جنسی، شبکه‌های اجتماعی) باشد.
در مقابل، اختلال مصرف مواد مجموعه‌ای از علائم رفتاری، روانی، عاطفی و فیزیولوژیکی است که وقتی فرد با وجود عواقب منفی به مصرف ادامه می‌دهد، بروز می‌کند.
تأثیرات بر سلامت روان و جسم
با پیشرفت وابستگی، ماده مصرفی کنترل زندگی فرد را به‌دست می‌گیرد. آسیب‌های فیزیکی مانند تخریب کبد یا ریه ممکن است رخ دهد. از سوی دیگر، اختلال مصرف مواد می‌تواند باعث انزوای اجتماعی، افسردگی، اضطراب، و کاهش عملکرد در روابط و زندگی شود. تغییرات مغزی ناشی از مصرف مداوم نیز در این آسیب‌ها نقش دارند.
دریافت کمک
اگر شما یا یکی از عزیزانتان با اختلال مصرف مواد مواجه هستید، می‌توانید با شماره ملی راهنمای خدمات سوءمصرف مواد و سلامت روان آمریکا (SAMHSA) به شماره 1-800-662-4357 تماس بگیرید تا اطلاعاتی درباره مراکز درمانی و پشتیبانی دریافت کنید.
گزینه‌های درمانی
اختلال مصرف مواد یک بیماری قابل درمان است. درمان معمولاً ترکیبی از دارو درمانی و روان‌درمانی (فردی یا گروهی) است و می‌تواند در سطح جامعه یا در مراکز بستری انجام شود. روش‌های درمانی رایج شامل:
- هنر‌درمانی یا موسیقی‌درمانی
- برنامه‌های سرپایی فشرده
- کمک پزشکی در مراحل سم‌زدایی
- داروهای کنترل اشتیاق
- داروهای پیشگیری از عود
- داروهای کاهش علائم ترک
- گروه‌های حمایتی مانند الکلی‌های گمنام (AA) یا معتادان گمنام (NA)
- روان‌درمانی یا مشاوره فردی
- مراکز بستری (Rehab)
- گروه‌های خودیاری خانواده (مانند Al-Anon و Nar-Anon)
- خانه‌های پاک یا اجتماعات درمان‌محور
چگونه از فردی با اختلال مصرف مواد حمایت کنیم
کمک به فردی که با اختلال مصرف مواد دست‌وپنجه نرم می‌کند، کاری دشوار اما مهم است. توصیه‌ها:
کارهایی که می‌توانید انجام دهید:
- درباره اختلال مطالعه و آگاهی کسب کنید
- با صبر و همدلی ارتباط برقرار کنید
- فرد را به شرکت در گروه‌های حمایتی یا مراجعه به پزشک تشویق کنید
- احساس نگرانی و علاقه خود را ابراز کنید
- در جلسات درمانی یا حمایتی همراهی کنید
- در طول فرایند بهبودی با او در تماس بمانید
از این کارها پرهیز کنید:
- سرزنش، تهدید یا تحقیر
- پنهان‌کاری یا توجیه رفتارهای او
- رویارویی هنگام مستی یا مصرف
- مصرف همراه با او
- تهیه مواد برای او
- انتظار تغییر بدون کمک حرفه‌ای
- احساس گناه؛ این بیماری تقصیر شما نیست
همچنین حمایت از خودتان را فراموش نکنید.