اسهال آبکی ممکن است ناشی از عفونت‌ها، بیماری‌های زمینه‌ای، عدم تحمل غذایی یا اثرات جانبی برخی داروها باشد. اسهال آبکی به حرکات روده‌ای گفته می‌شود که به‌صورت غیرطبیعی شل و با قوام مایع هستند.¹
اگرچه موارد کوتاه‌مدت اسهال معمولاً طی چند روز بهبود می‌یابند، اما اسهال طولانی‌مدت می‌تواند با عوارضی مانند کم‌آبی شدید بدن همراه باشد.¹ این نوع کم‌آبی ممکن است منجر به اختلال در عملکرد اندام‌ها و خطرات جدی‌تر مانند افت فشار خون، گیجی یا حتی بی‌هوشی شود.
علل اسهال آبکی
عفونت‌ها
یکی از شایع‌ترین علل اسهال آبکی عفونت‌هایی است که منشأ ویروسی، باکتریایی یا انگلی دارند. این عفونت‌ها اغلب از طریق مصرف آب یا غذای آلوده، به‌ویژه در مسافرت به کشورهای خارجی، منتقل می‌شوند.¹
از جمله رایج‌ترین عفونت‌هایی که منجر به اسهال آبکی می‌شوند می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- آدنوویروس: گروهی از ویروس‌ها که معمولاً با سرماخوردگی مرتبط هستند، اما می‌توانند باعث اسهال نیز شوند²؛ این ویروس‌ها در کودکان شیوع بیشتری دارند و می‌توانند با علائمی مانند تب و استفراغ همراه باشند.
- اشرشیا کلی (E. coli): باکتری‌هایی که به‌ویژه در اسهال مسافران نقش دارند³؛ برخی گونه‌های E. coli قادرند سموم قوی تولید کنند که باعث تخریب سلول‌های روده‌ای و بروز اسهال شدید می‌شوند.
- ژیاردیا: انگلی که از طریق آب یا غذای آلوده یا تماس با مدفوع حیوانات منتقل می‌شود⁴؛ این انگل در مناطقی با سیستم بهداشتی ضعیف رایج‌تر است و می‌تواند باعث اسهال مزمن شود.
- نورویروس: ویروسی که عامل شایع بیماری‌های غذایی است⁵؛ این ویروس به‌شدت مسری است و حتی تماس با سطوح آلوده نیز می‌تواند فرد را بیمار کند.
- روتاویروس: ویروسی که عامل اصلی بستری‌شدن کودکان به‌دلیل اسهال است⁶؛ این ویروس بیشتر در کودکان زیر ۵ سال دیده می‌شود و با واکسیناسیون قابل پیشگیری است.
- سالمونلا: باکتری‌ای که از غذاهای خام یا نشسته منتقل می‌شود⁷؛ مصرف تخم‌مرغ خام، گوشت نیم‌پز یا میوه‌های نشسته از عوامل رایج انتقال آن هستند.
- شیگلا: باکتری‌ای که معمولاً در فضاهای پرجمعیت یا با شرایط بهداشتی ضعیف منتقل می‌شود⁸؛ شیگلا می‌تواند با اسهال خونی، تب و گرفتگی شدید شکم همراه باشد.
عدم تحمل غذایی
قرار گرفتن در معرض برخی مواد غذایی می‌تواند باعث بروز اسهال آبکی شود. شیرین‌کننده‌ها و قندهایی که بدن توانایی جذب کامل آن‌ها را ندارد، ممکن است منجر به مدفوع شل و مایع شوند.⁹
برخی از مواد غذایی رایجی که ممکن است باعث اسهال آبکی شوند عبارتند از:⁹
- شیرین‌کننده‌های مصنوعی: مانند مانیتول، سوربیتول و زایلیتول که در آدامس‌ها، نوشابه‌های رژیمی و آب‌نبات‌های بدون قند یافت می‌شوند؛ این مواد در روده جذب نمی‌شوند و آب را به درون روده می‌کشند و اسهال ایجاد می‌کنند.
- فروکتوز: نوعی قند موجود در میوه‌ها و عسل؛ برخی افراد به‌خصوص با سندرم سوء جذب فروکتوز، پس از مصرف آن دچار نفخ، گاز و اسهال می‌شوند.
- گلوتن: پروتئینی موجود در غلاتی مانند گندم؛ در افراد مبتلا به بیماری سلیاک، مصرف گلوتن می‌تواند موجب التهاب روده و اسهال شدید شود.
- لاکتوز: قند طبیعی موجود در شیر و محصولات لبنی؛ افراد دچار عدم تحمل لاکتوز پس از مصرف لبنیات دچار نفخ، دل‌پیچه و اسهال می‌شوند.
بیماری‌های زمینه‌ای
بسیاری از اختلالات گوارشی با اسهال آبکی همراه هستند. از جمله این بیماری‌ها می‌توان به سندرم روده تحریک‌پذیر (IBS)، بیماری سلیاک و بیماری التهابی روده (IBD) اشاره کرد؛ همچنین ممکن است علائمی نظیر نفخ یا درد شکم که پس از دفع مدفوع کاهش می‌یابد نیز مشاهده شود.⁹
دیابت نیز ممکن است به‌دلیل آسیب به اعصاب دستگاه گوارش و رشد بیش‌ازحد باکتری‌ها در روده باعث اسهال شود. این حالت بیشتر در بیماران دیابتی مزمن یا با کنترل نامناسب قند خون دیده می‌شود.⁹
عوارض جانبی داروها
برخی داروها می‌توانند باعث بروز اسهال آبکی شوند، از جمله:⁹
- آنتی‌اسیدها
- داروهای ضدآریتمی (جهت تنظیم ریتم غیرطبیعی قلب)
- آنتی‌بیوتیک‌ها
- داروهای شیمی‌درمانی برای درمان سرطان
- ملین‌هایی که حاوی منیزیم هستند
- داروهای ضدالتهابی غیراستروئیدی (NSAIDs)
برخی مکمل‌های غذایی و ویتامین‌ها نیز ممکن است باعث بروز اسهال آبکی شوند.¹⁰ به‌ویژه دوزهای بالای ویتامین C، منیزیم یا مصرف ناصحیح مکمل‌های فیبردار می‌توانند باعث تحریک روده و افزایش حرکات آن شوند.
علائم اسهال آبکی
اسهال به‌معنای دفع مدفوع شل و آبکی به میزان حداقل سه بار در روز تعریف می‌شود.¹¹ همچنین ممکن است با علائمی مانند موارد زیر همراه باشد:¹
- نفخ یا گاز
- وجود خون در مدفوع
- احساس سرگیجه یا سبکی سر
- تب یا لرز
- کاهش اشتها
- حالت تهوع یا استفراغ
- گرفتگی عضلات شکمی
این علائم می‌توانند شدت بیماری را نشان دهند و در صورت تداوم یا شدت‌یافتن، نیاز به مداخله پزشکی فوری دارند.
عوارضی که باید مراقب آن‌ها باشید
در برخی موارد، اسهال آبکی به‌صورت خودبه‌خود ظرف یک تا دو روز بهبود می‌یابد. اما در برخی شرایط، این نوع اسهال می‌تواند منجر به عوارض شدیدتری شود که نیاز به مراقبت‌های پزشکی دارند:¹
- کم‌آبی: زمانی رخ می‌دهد که بدن مایعات کافی برای انجام عملکردهای طبیعی خود نداشته باشد؛ کم‌آبی شدید ممکن است منجر به تشنج، نارسایی کلیه یا شوک شود که در صورت عدم درمان می‌تواند تهدیدکننده زندگی باشد.
- سوءجذب: در این حالت، بدن قادر به جذب کافی مواد مغذی ضروری نیست.¹² علائمی مانند نفخ، گاز، کاهش وزن، تغییرات در اشتها و مدفوع چرب یا بدبو ممکن است مشاهده شوند.
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟
اگر اسهال آبکی بیش از دو روز ادامه پیدا کند، لازم است حتماً با یک متخصص سلامت مشورت کنید.⁹ کودکان و نوزادان به‌دلیل حساسیت بیشتر به کم‌آبی و عوارض جانبی باید سریع‌تر (حداکثر ظرف ۲۴ ساعت) تحت مراقبت پزشکی قرار گیرند.¹³
در صورت بروز هر یک از علائم زیر باید فوراً به مراکز درمانی مراجعه کنید:⁹¹³
- وجود خون یا رنگ سیاه در مدفوع
- تب بالا
- درد شدید شکمی
- علائم کم‌آبی شدید مانند تشنگی بیش از حد، ادرار بسیار کم یا ادرار تیره‌رنگ، خستگی و خشکی دهان
پزشک ممکن است معاینه فیزیکی انجام دهد و درباره علائم، سابقه بیماری و سفرهای اخیر شما سوال کند. همچنین احتمالاً آزمایش‌هایی مانند نمونه‌برداری از مدفوع، آزمایش خون یا تصویربرداری درخواست خواهد کرد.⁹ در برخی موارد ممکن است آزمایش حذف یا اضافه غذاهای خاص (آزمایش ناشتا) برای تشخیص حساسیت غذایی انجام شود.¹³
درمان اسهال آبکی
درمان اسهال آبکی بستگی به علت آن دارد، ولی هدف اصلی قطع اسهال و جایگزینی مایعات از دست رفته است.
درمان‌های خانگی
مصرف غذاهای سبک و قابل هضم مانند نان تست، بیسکویت‌های ساده و موز به هضم آسان‌تر غذا کمک می‌کند. در دوران ابتلا بهتر است از مصرف کافئین، غذاهای تند و سرخ‌شده خودداری کنید تا دستگاه گوارش فرصت بازیابی داشته باشد.⁹
استراحت کافی و حفظ آب بدن از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. نوشیدن مایعات فراوان، به‌ویژه نوشیدنی‌های دارای الکترولیت مانند نوشابه‌های ورزشی (مثلاً Gatorade) به حفظ تعادل الکترولیت‌ها و پیشگیری از کم‌آبی کمک می‌کند.⁹
داروها
داروهای ضداسهال مانند پپتو بیسمول (بیسموت ساب‌سالیسیلات) و ایمودیوم (لوپرامید) می‌توانند به طور موقت حرکات روده را کاهش دهند و از اسهال بکاهند.⁹¹⁴
اگر علت اسهال عفونت باکتریایی باشد، پزشک ممکن است آنتی‌بیوتیک تجویز کند. همچنین داروهای خاصی برای کنترل بیماری‌های گوارشی زمینه‌ای وجود دارند که می‌توانند به بهبود علائم کمک کنند.¹⁵
پیشگیری از اسهال آبکی
اگرچه نمی‌توان همیشه از بروز اسهال آبکی جلوگیری کرد، اما با رعایت نکات زیر می‌توان از برخی موارد پیشگیری کرد:¹³¹⁴⁹
- مراقبت از رژیم غذایی: از مصرف غذاهای خام خودداری کنید و فقط مواد غذایی کاملاً پخته شده بخورید. هنگام سفر از آب معدنی یا بطری برای نوشیدن و مسواک زدن استفاده کنید.¹⁶
- استفاده از مکمل‌ها: پروبیوتیک‌ها یا ماست‌های حاوی باکتری‌های مفید به حفظ تعادل میکروبی روده کمک می‌کنند.¹⁰ همچنین مکمل روی (زینک) می‌تواند از بروز و شدت اسهال کوتاه‌مدت جلوگیری کند و به درمان آن کمک نماید.¹⁷¹⁸
- رعایت بهداشت فردی: دست‌ها را با آب گرم و صابون یا ضدعفونی‌کننده دست بشویید. حتماً قبل از غذا خوردن، بعد از استفاده از توالت و پس از عطسه یا سرفه دست‌های خود را بشویید.
مروری سریع
اسهال آبکی یعنی دفع مدفوع شل و مایع چند بار در روز است. علل شایع آن شامل عفونت‌ها، حساسیت یا عدم تحمل غذایی، بیماری‌های زمینه‌ای و عوارض دارویی می‌باشد.
اکثر موارد با درمان‌های خانگی بهبود می‌یابند، اما موارد شدید می‌توانند منجر به کم‌آبی و سایر عوارض جدی شوند. در صورت بروز علائم شدید مانند تب، درد شدید شکم، ادرار تیره یا خون در مدفوع باید فوراً به پزشک مراجعه کنید.