اولیگوری (کاهش حجم ادرار)
اولیگوری اصطلاحی پزشکی برای خروجی کم ادرار یا دفع ادراری کمتر از مقدار مورد انتظار است. دلایل بسیار متنوعی برای این وضعیت وجود دارد. اگر انسدادی در مسیر دستگاه ادراری وجود داشته باشد، کلیه‌ها ممکن است همچنان ادرار تولید کنند، اما این ادرار به راحتی نمی‌تواند از بدن خارج شود. در مواردی که فرد اصلاً ادرار تولید نمی‌کند، ممکن است مشکلی در کلیه‌ها، قلب یا ریه‌ها وجود داشته باشد که عملکرد کلیه‌ها را مختل کرده است. درمان این وضعیت بستگی به علت زمینه‌ای آن دارد.
اولیگوری چیست؟
اولیگوری به معنی کاهش حجم ادرار است. علائم همراه می‌توانند شامل تغییراتی در عملکرد قلب و فشار خون، درد و تورم در بدن باشند.
واژه‌ی اولیگوری (Oliguria) به‌صورت الـی-گیو-ریا تلفظ می‌شود و اصطلاحی پزشکی برای کاهش حجم خروجی ادرار است (مقدار ادراری که در طی یک بازه‌ی زمانی مشخص دفع می‌شود). این واژه را می‌توان به بخش‌های زیر تقسیم کرد تا درک بهتری از آن داشت:
- Oligo-: این پیشوند از واژه یونانی “oligos” به معنای “کم” یا “اندک” گرفته شده است.
- -uria: این پسوند نیز از واژه یونانی “ouria” به معنای “ادرار کردن” گرفته شده است.
در بزرگسالان، اولیگوری به این معناست که فرد کمتر از ۴۰۰ تا ۵۰۰ میلی‌لیتر (تقریباً معادل دو لیوان) ادرار در طول ۲۴ ساعت دفع می‌کند.
برای نوزادان و کودکان، معیارهای خروجی ادرار بر اساس وزن بدن تنظیم می‌شوند. در نوزادان، خروجی کمتر از ۱ میلی‌لیتر به ازای هر کیلوگرم وزن بدن در هر ساعت، و در کودکان کمتر از ۰٫۵ میلی‌لیتر به ازای هر کیلوگرم در هر ساعت در نظر گرفته می‌شود.
خروجی کم ادرار پدیده‌ای نسبتاً شایع است زیرا علل متعددی می‌تواند منجر به آن شود. این وضعیت همیشه خطرناک نیست، اما بسته به علت می‌تواند جدی و تهدیدکننده باشد.
انواع اولیگوری
پزشکان ممکن است اولیگوری را بر اساس سرعت شروع آن طبقه‌بندی کنند:
- اولیگوری حاد: این نوع به‌طور ناگهانی رخ می‌دهد.
- اولیگوری مزمن: این نوع به تدریج در طول زمان توسعه می‌یابد و معمولاً در افرادی که برای مدت طولانی دیالیز می‌شوند بیشتر دیده می‌شود.
علائم و علل
علائم اولیگوری
علامت اصلی اولیگوری کاهش واضح میزان ادرار کردن است. سایر علائم وابسته به علت زمینه‌ای هستند و می‌توانند شامل موارد زیر باشند:
- درد شکم
- سرد شدن دست‌ها و پاها
- درد پهلو (سمت کلیه‌ها)
- افزایش ضربان قلب (تاکی‌کاردی)
- افزایش سطح اسید در خون (اسیدوز متابولیک)
- افزایش سطح پتاسیم در خون (هایپرکالمی)
- افزایش مواد زائد در خون (اوره‌می)
- افت فشار خون (هیپوتانسیون)
- تورم (ادم یا اِدِما)
چه عواملی باعث اولیگوری می‌شوند؟
اولیگوری ممکن است ناشی از سه دسته علت اصلی باشد:
- پیش‌کلیوی (Pre-renal): به معنای وجود مشکلی در سیستم ادراری پیش از اینکه فرآیند دفع به کلیه‌ها برسد.
- کلیوی (Renal): مشکلی که مستقیماً بر عملکرد کلیه‌ها اثر می‌گذارد.
- پس‌کلیوی (Post-renal): مشکلاتی که در مراحل بعد از تصفیه خون توسط کلیه‌ها و در مسیر خروج ادرار اتفاق می‌افتند.
علل پیش‌کلیوی شامل:
- بیماری‌های قلبی و ریوی
- کاهش حجم خون (هیپوولمی) که می‌تواند ناشی از خونریزی شدید، مصرف ناکافی مایعات، سوختگی‌ها، سپسیس (عفونت سیستمیک)، نارسایی کبد یا جراحی باشد.
- بیماری‌های عروقی کلیه
علل کلیوی شامل:
- آسیب کلیوی ناشی از داروها یا سموم
- اختلالات کلیه از جمله گلومرولونفریت و نکروز توبولار حاد
علل پس‌کلیوی شامل:
- انسداد در مسیر خروجی مثانه
- سنگ مجرای ادرار (اورترال استون)
در صورت وجود انسداد، کلیه‌ها همچنان ادرار تولید می‌کنند، اما این ادرار نمی‌تواند به‌درستی از بدن خارج شود.
آیا اولیگوری همان کم‌آبی بدن (دهیدراته شدن) است؟
نه همیشه. اما خروجی کم ادرار می‌تواند نتیجه‌ی مصرف ناکافی مایعات و دهیدراتاسیون باشد.
عوامل خطر ابتلا به اولیگوری
اگرچه اولیگوری می‌تواند در هر فردی رخ دهد، اما احتمال آن در شرایط خاص بیشتر است، از جمله:
- ابتلا به بیماری‌های کلیوی که می‌توانند منجر به آسیب حاد کلیوی (AKI) شوند.
- افرادی که تحت دیالیز هستند یا در بیمارستان بستری شده‌اند، بیشتر در معرض خطر هستند.
- افراد بالای ۵۰ سال نیز ریسک بیشتری دارند.
اگر به اندازه کافی ادرار نکنم، چه اتفاقی می‌افتد؟
یکی از رایج‌ترین عوارض اولیگوری حاد این است که کلیه‌ها به‌طور ناگهانی قادر به فیلتر کردن مؤثر سموم و مواد زائد از خون نمی‌شوند. این امر می‌تواند منجر به نارسایی حاد کلیه شود.
عوارض بالقوه کشنده‌ی نارسایی حاد کلیه شامل موارد زیر است:
- اختلالات الکترولیتی: شامل افزایش سطح پتاسیم (هایپرکالمی) و اسیدها (اسیدوز متابولیک)
- اختلالات عصبی: از جمله افزایش بیش از حد رفلکس‌های عضلانی (هیپِررِفِلِکسی)، تشنج و کما
- مشکلات گوارشی: از جمله خونریزی معده-روده‌ای و التهاب دیواره معده (گاستریت)
- مشکلات قلبی-عروقی: مانند ضربان قلب نامنظم (آریتمی)، نارسایی احتقانی قلب و فشار خون بالا
- مشکلات ریوی: از جمله الگوهای غیرطبیعی تنفس مانند تنفس کسماول (نوعی تنفس عمیق و سریع برای جبران اسیدوز)
تشخیص و آزمایش‌ها
پزشکان چگونه اولیگوری را تشخیص می‌دهند؟
ارائه‌دهنده خدمات درمانی معمولاً با گرفتن شرح حال کامل پزشکی و انجام معاینه فیزیکی شروع می‌کند. همچنین ممکن است انجام آزمایش‌های زیر را توصیه کنند:
- آزمایش‌های خون
- تصویربرداری مانند سی‌تی اسکن (CT scan) و سونوگرافی کلیه یا مثانه
- آزمایش ادرار (آنالیز ادرار)، شامل اندازه‌گیری حجم ادرار و تحلیل ترکیبات موجود در آن
مدیریت و درمان
چگونه می‌توان اولیگوری را درمان کرد؟
درمان اولیگوری بستگی به علت زمینه‌ای کاهش حجم ادرار دارد:
- اگر انسدادی در مسیر ادرار وجود دارد، پزشک آن را برطرف می‌کند. این موضوع هم در مورد انسدادهای مجاری ادراری و هم پیچ‌خوردگی لوله کاتتر صدق می‌کند.
- اگر علت آن عفونت باشد، درمان با آنتی‌بیوتیک یا داروهای ضد قارچ انجام می‌شود.
- اگر دارویی باعث آسیب به کلیه شده باشد، پزشک مصرف آن دارو را متوقف کرده و در صورت نیاز داروی جایگزین تجویز می‌کند.
- اگر کم‌آبی بدن ناشی از استفراغ یا اسهال علت باشد، فرد با نوشیدن مایعات یا دریافت مایعات وریدی (IV) هیدراته می‌شود.
- در صورت نارسایی کلیه، ممکن است نیاز به دیالیز باشد.
- پزشک ممکن است توصیه کند رژیم غذایی شما شامل میزان مناسبی از پروتئین و کالری متناسب با وضعیت بیماری باشد.
آیا باید آب بنوشم اگر نمی‌توانم ادرار کنم؟
بستگی به علت دارد. اگر علت کاهش ادرار مصرف ناکافی مایعات باشد، باید مایعات بنوشید. آب ساده و محلول‌های بازآب‌رسان حاوی الکترولیت‌ها گزینه‌های مناسبی هستند. برخی گزینه‌ها شامل:
- آبگوشت شفاف
- آبمیوه‌های رقیق‌شده
- نوشیدنی‌های ورزشی
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کنم؟
اگر دچار بیماری‌های قلبی یا کلیوی هستید، حتماً به دستور پزشک در مورد داروها، مصرف مایعات و تغذیه پایبند باشید. اگر متوجه شدید که به اندازه‌ی معمول ادرار نمی‌کنید، سعی کنید ابتدا مایعات بیشتری بنوشید و سپس با پزشک تماس بگیرید. یکی از نشانه‌های دهیدراتاسیون و کاهش ادرار تغییر رنگ ادرار به زرد تیره است.
سؤالاتی که ممکن است بخواهید از پزشک بپرسید:
- چه چیزی باعث کاهش ادرار من شده است؟
- آیا این وضعیت جدی است؟
- آیا علائم من شدید هستند؟
- چه درمانی را توصیه می‌کنید؟
- باید مراقب چه علائم یا عوارضی باشم؟
- آیا باید رژیم غذایی و نوشیدنی خود را تغییر دهم؟
- آیا باید به متخصص تغذیه مراجعه کنم؟
در صورتی که ادرار کردن شما به طرز محسوسی کاهش یافته و علائمی مانند موارد زیر را دارید، فوراً به پزشک مراجعه کنید:
- درد شکم
- گیجی
- خستگی شدید
- تب
پیشگیری
چگونه می‌توان از اولیگوری پیشگیری کرد؟
اگر دچار اسهال یا استفراغ هستید، تمام تلاش خود را بکنید تا مایعات کافی بنوشید. توجه به کاهش ادرار در مراحل اولیه بسیار حیاتی است.
اگر دچار بیماری تنفسی یا مشکلات کلیوی یا قلبی هستید، طبق دستور پزشک میزان مایعات و نوع غذاهای مصرفی خود را تنظیم کنید.
چشم‌انداز / پیش‌آگهی
در صورت ابتلا به اولیگوری، چه انتظاری باید داشت؟
چشم‌انداز کلی شما بستگی به علت زمینه‌ای کاهش ادرار دارد. اما اگر کمتر از حد طبیعی ادرار می‌کنید، این نشانه‌ای است که بدن شما در حال هشدار دادن است و باید بلافاصله با پزشک مشورت کنید. در صورت عدم درمان، عوارض جدی ممکن است ایجاد شود.
یادداشت
برای بسیاری از مردم صحبت کردن درباره ادرار ممکن است ناخوشایند باشد، اما پیگیری میزان و دفعات ادرار نقش مهمی در پایش سلامت دارد. اگر دچار استفراغ یا اسهال شدید، نوشیدن آب کافی برای پیشگیری از کم‌آبی بسیار ضروری است. اگر به طور معمول آب می‌نوشید اما احساس می‌کنید ادرار کافی ندارید، زمان آن است که با پزشک مشورت کنید. پزشکان این موضوع را درک می‌کنند که ممکن است صحبت در مورد عادات مربوط به دفع برای برخی افراد ناخوشایند باشد، و تمام تلاش خود را می‌کنند تا شما احساس راحتی داشته باشید.