زهر زنبور عسل ممکن است خواص ضد التهابی قوی داشته باشد که می‌تواند برای سلامت پوست، ایمنی، عملکرد حرکتی و علائم آرتروز مفید باشد. با این حال، ممکن است منجر به عوارض جانبی نیز شود، بنابراین احتیاط توصیه می‌شود.
زهر زنبور عسل مایعی بی‌رنگ و اسیدی است که زنبورها هنگام احساس خطر از طریق نیش خود به سمت هدف ترشح می‌کنند. تحقیقات نشان می‌دهد که این ماده ممکن است طیف گسترده‌ای از فواید سلامتی، از کاهش التهاب گرفته تا درمان بیماری‌های مزمن، داشته باشد. با این حال، تحقیقات در برخی از این زمینه‌ها هنوز بی‌نتیجه است یا ممکن است به نمونه‌های بزرگ‌تر و زمان آزمایش طولانی‌تر نیاز داشته باشد. افزون بر این، بسته به روش استخراج و خلوص محصول نهایی، کیفیت و اثرگذاری زهر می‌تواند متفاوت باشد.
زهر زنبور عسل حاوی موادی است که می‌توانند اثرات مثبت و منفی بر سلامتی داشته باشند. این ترکیبات شامل پپتیدها، آنزیم‌ها و برخی عناصر معدنی است که هر کدام مکانیسم‌های متفاوتی دارند.
طبق تحقیقات، زهر زنبور عسل حاوی ترکیبات ضدالتهابی و التهابی است. ملیتین – ترکیبی متشکل از ۲۶ اسید آمینه – حدود ۵۰٪ از وزن خشک زهر را تشکیل می‌دهد و نشان داده شده است که اثرات ضد ویروسی، ضد باکتریایی و ضد سرطانی در موش‌ها و مطالعات آزمایشگاهی دارد. تحقیقات جدید حاکی از آن است که ملیتین ممکن است با فعال کردن مسیرهای ترمیم بافت و بهبود جریان خون موضعی، روند بهبود زخم‌ها را نیز تسریع کند.
ملیتین همچنین مسئول درد ناشی از نیش زنبور است و در عین حال می‌تواند با القای پاسخ ضدالتهابی در دوزهای کنترل شده، به کاهش التهابات مزمن کمک کند. این تضاد نقش زیستی باعث شده مطالعه دقیق‌تر ملیتین و تعیین دوز بهینه آن مورد توجه محققان قرار گیرد.
علاوه بر این، زهر زنبور عسل حاوی پپتیدهای آپامین و آدولاپین است. اگرچه آنها به عنوان سم عمل می‌کنند، اما این پپتیدها خواص ضد التهابی و تسکین دهنده درد دارند و در مدل‌های آزمایشگاهی توانسته‌اند مشکلات عصبی مانند دردهای نوروپاتیک را کاهش دهند.
زهر زنبور عسل همچنین حاوی فسفولیپاز A2 است، آنزیمی و آلرژن اصلی که باعث التهاب و آسیب سلولی می‌شود. با این حال، در برخی مطالعات اخیر مشاهده شده که فسفولیپاز A2 با تنظیم فعالیت سلول‌های ایمنی، می‌تواند باعث ایجاد پاسخ محافظتی در برابر برخی ویروس‌ها و باکتری‌ها شود.
در حالی که برخی از این تحقیقات به خواص مفید ترکیبات خاصی در زهر زنبور اشاره دارند، اثرات جداگانه هر جزء در زهر ناشناخته ست زیرا بسیاری از آنها مورد مطالعه قرار نگرفته‌اند. ناگفته نماند که کیفیت نمونه‌برداری، روش استخراج و شرایط نگهداری زهر در نتایج آزمایش‌ها تأثیر بسزایی دارد.
کاربردهای درمانی بالقوه زهر زنبور عسل چیست؟
زنبورداری پزشکی (Bee Venom Therapy) یک روش پزشکی جایگزین است که از محصولات زنبور عسل – از جمله زهر آنها – برای درمان و پیشگیری از بیماری‌ها، درد و التهاب استفاده می‌کند. این روش علاوه بر تزریق مستقیم، شامل طب سوزنی با استفاده از نیش زنبور نیز می‌شود که در آن زنبورهای زنده روی پوست قرار می‌گیرند.
اگرچه زهر زنبور عسل در سال‌های اخیر محبوبیت زیادی پیدا کرده است، اما هزاران سال است که در پزشکی انسان و حیوان مورد استفاده قرار می‌گیرد. متون قدیمی مصری و چینی به کاربرد این زهر برای تسکین دردهای مفصلی و رماتیسم اشاره کرده‌اند.
زهر زنبور عسل به روش‌های مختلفی استفاده می‌شود و به اشکال مختلفی موجود است. به عنوان مثال، به محصولاتی مانند عصاره‌ها، مکمل‌ها، مرطوب‌کننده‌ها و سرم‌ها اضافه می‌شود. می‌توانید محصولات زهر زنبور عسل را به صورت آنلاین یا از فروشگاه‌های تخصصی خریداری کنید. برخی خطوط تولید حتی از فناوری نانو برای افزایش جذب و پایداری ترکیبات فعال در پوست بهره می‌برند.
تزریق زهر زنبور عسل ممکن است برای التهاب، درد، آرتروز، بیماری پارکینسون و سرطان مفید باشد؛ با این حال، محققان معمولاً خاطرنشان می‌کنند که برای تأیید اثربخشی درمانی زهر زنبور عسل برای این چالش‌های سلامتی، آزمایش‌های کنترل‌شده بیشتری مورد نیاز است. در عین حال تلاش‌هایی برای ترکیب این زهر با نانوریزدانه‌ها جهت هدف‌گیری سلول‌های سرطانی در مطالعات اولیه صورت گرفته است.
فواید بالقوه زهر زنبور عسل برای سلامتی چیست؟
اگرچه همه فواید ادعایی زهر زنبور عسل از نظر علمی تأیید نشده‌اند، تحقیقات نشان داده‌اند که در برخی موارد ممکن است خواص دارویی داشته باشد.
خواص ضد التهابی
یکی از مستندترین فواید زهر زنبور عسل، اثرات ضد التهابی قوی آن است. بسیاری از اجزای آن، به ویژه ملیتین، نشان داده‌اند که التهاب را کاهش می‌دهند. این اثر ضدالتهابی می‌تواند به ویژه در بیماری‌های مزمن مانند آرتریت روماتوئید و کولیت اولسراتیو مفید باشد.
اگرچه ملیتین می‌تواند در دوزهای بالا باعث خارش، درد و التهاب شود، اما در مقادیر کم نیز اثرات ضد التهابی دارد. در برخی مطالعات بالینی، حتی تزریق موضعی ملیتین به تنهایی (بدون سایر ترکیبات زهر) توانسته در نواحی اطراف مفاصل التهاب را کاهش دهد.
ملتیتین ممکن است مسیرهای التهابی را سرکوب کرده و نشانگرهای التهابی مانند فاکتور نکروز تومور آلفا (TNF-α) و اینترلوکین ۱ بتا (IL-1β) را کاهش دهد. این امر می‌تواند به طور بالقوه برای شرایط التهابی، از جمله برخی سرطان‌ها، مفید باشد. با این حال، تحقیقات کافی برای تأیید این مزیت بالقوه وجود ندارد.
یک مقاله در سال ۲۰۲۲ در مورد اثرات دارویی و مکانیسم‌های زهر زنبور عسل به این نتیجه رسید که این زهر ممکن است چندین اثر درمانی از جمله اثرات ضد التهابی، ضد سرطانی، محافظت عصبی، تسکین درد و ضد میکروبی ارائه دهد. این مطالعه همچنین به پتانسیل استفاده ترکیبی با داروهای شیمی‌درمانی و آنتی‌بیوتیک‌ها اشاره کرده است.
کاهش علائم مرتبط با آرتروز
اثرات ضد التهابی زهر زنبور عسل ممکن است برای افراد مبتلا به آرتریت روماتوئید (RA)، یک بیماری التهابی دردناک که مفاصل را تحت تأثیر قرار می‌دهد، مفید باشد. بر اساس یک مطالعه در سال ۲۰۱۸ روی ۱۲۰ فرد مبتلا به آرتریت روماتوئید، طب سوزنی با زهر زنبور عسل، که در آن ۵ تا ۱۵ نیش زنبور عسل یک روز در میان استفاده می‌شد، تسکین علائم مشابه داروهای سنتی آرتریت روماتوئید مانند متوترکسات و سلکوکسیب را فراهم کرد.
در حالی که محققان معتقدند زهر زنبور عسل ممکن است اثرات درمانی امیدوارکننده‌ای برای آرتریت روماتوئید داشته باشد، برای تأیید این اثرات به مطالعات با کیفیت بالاتر و نمونه‌های بزرگ‌تر نیاز است. همچنین بررسی تفاوت پاسخ در بیماران مختلف (جنسیت، سن و ژنتیک) از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
اثرات محافظت عصبی و عملکرد حرکتی
یک بررسی سیستماتیک در سال ۲۰۲۲ اثرات زهر زنبور عسل بر بیماری پارکینسون را بررسی کرد. محققان خاطرنشان کردند که استفاده از زهر زنبور عسل عملکرد حرکتی را بهبود بخشیده و نشانگرهای استرس اکسیداتیو را برای افراد مبتلا به این بیماری کاهش می‌دهد. این اثرات زمانی که زهر زنبور عسل همراه با داروهای استاندارد بیماری پارکینسون مورد استفاده قرار گرفت، تسهیل‌کننده پاسخ درمانی دارویی بود.
اگرچه این حوزه تحقیقاتی هنوز در مراحل اولیه است و نیاز به بررسی بیشتر دارد، نتایج اولیه حاکی از آن است که زهر زنبور می‌تواند به‌عنوان یک درمان مکمل برای کنترل علائم پارکینسون و بهبود کیفیت زندگی بیماران کاربرد داشته باشد.
سلامت پوست و کاربردهای آرایشی
چندین شرکت مراقبت از پوست، زهر زنبور را به محصولات خود اضافه کرده‌اند با این فرض که این ماده می‌تواند:
- کاهش التهاب
- اثر ضدباکتریایی
- بهبود چین و چروک و سفت‌کنندگی پوست
تحقیقات انجام شده از سال ۲۰۲۱ در مورد کاربردهای آرایشی زهر زنبور عسل نشان داد که اجزای فعال زیستی آن ممکن است فواید ضدالتهابی، ضدباکتریایی و ترمیمی روی پوست داشته باشند. نتایج اولیه مطالعه روی مصرف‌کنندگان نشان داد مصرف مداوم سرم‌های حاوی زهر، کاهش عمق چین‌وچروک و افزایش نرمی پوست را به دنبال دارد.
محققان همچنین مشاهده کرده‌اند که زهر زنبور عسل می‌تواند در درمان آلوپسی آره‌آتا و ویتیلیگو نقش داشته باشد، زیرا پپتیدهای آن می‌توانند به تنظیم واکنش‌های ایمنی موضعی پوست کمک کنند.
سلامت سیستم ایمنی
تحقیقات انجام شده از سال ۲۰۲۲ بر اثرات بیولوژیکی زهر حیوانات نشان داده است که زهر زنبور عسل اثرات تعدیل‌کننده سیستم ایمنی متعددی بر بدن انسان دارد. زهر زنبور با کاهش سطح سیتوکین‌های پیش التهابی و نشانگرهای خودایمنی، پاسخ‌های التهابی را سرکوب می‌کند. دوزهای پایین و مکرر زهر زنبور عسل، تحمل ایمنی را تقویت می‌کند و ممکن است در اختلالات خودایمنی
اقدامات احتیاطی و معایب احتمالی زهر زنبور عسل چیست؟
اگرچه نشان داده شده است که زهر زنبور عسل مزایای بالقوه متعددی را ارائه می‌دهد، اما توجه به این نکته ضروری است که بدون خطر نیست. نظارت حرفه‌ای برای هرگونه استفاده درمانی از زهر زنبور عسل ضروری است.
برخی از عوارض جانبی و خطرات احتمالی درمان با زهر زنبور عسل به صورت تزریقی و موضعی ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- آنافیلاکسی و حساسیت: زهر زنبور عسل ممکن است واکنش‌های آلرژیک تهدیدکننده زندگی را ایجاد کند حتی در افرادی که قبلاً آن را تحمل کرده‌اند.
- عوارض جانبی موضعی: تزریق زهر زنبور عسل، از جمله کاربردهای طب سوزنی، ممکن است منجر به عوارض موضعی مانند خارش، تورم، درد و سوزش پوست شود. کرم‌ها یا لوازم آرایشی حاوی زهر زنبور عسل نیز می‌توانند باعث سوزش، ادم (تجمع مایعات)، خارش، بثورات پوستی و در برخی موارد، واکنش‌های آلرژیک سیستمیک شوند .
- واکنش‌های شدید سمی یا عصبی: دوزهای بالای زهر زنبور عسل ممکن است منجر به سمیت شود. تحقیقات نشان می‌دهد که استفاده مکرر یا با دوز بالا از زهر زنبور عسل ممکن است منجر به درد شدید و مداوم سوزش عضلات، نکروز بافت و تخریب زودرس گلبول‌های قرمز خون شود.
یک بررسی در سال ۲۰۲۲ نشان داد که ۵۸ مورد از ۱۴۵ آزمایش انجام شده با زهر زنبور عسل، واکنش‌های نامطلوب سلامتی را گزارش کرده‌اند. عدم وجود پادزهر یا استفاده از زهر زنبور عسل توسط پزشکان غیر از متخصصان پزشکی، احتیاط در استفاده از زهر زنبور عسل به عنوان یک روش درمانی را ضروری می‌سازد.
نکته‌ی آخر
زهر زنبور عسل به دلیل اثرات ضد التهابی و آنتی‌اکسیدانی بالقوه، می‌تواند کاربردهای درمانی و زیبایی داشته باشد. هم تزریق زهر زنبور و هم استفاده موضعی از آن خطرات و عوارض جانبی مستندی را به همراه دارد. جدی‌ترین خطر مرتبط با زهر زنبور، آنافیلاکسی (آلرژی سیستمیک) است. استفاده مکرر و با دوز بالا، بیشترین خطرات را به همراه دارد.
استفاده از زهر زنبور، به ویژه زهر تزریقی، همیشه باید تحت نظارت یک متخصص باشد.
اگرچه نتایج مطالعات متعدد امیدوارکننده است و ممکن است نشان دهد که زهر زنبور عسل می‌تواند یک درمان مؤثر برای مشکلات سلامتی متعدد باشد، اما برای درک مکانیسم‌های درمانی دقیق و کاربردهای زهر زنبور عسل و چگونگی به حداقل رساندن خطرات و واکنش‌های آلرژیک، تحقیقات بیشتری لازم است.