افزایش چربی شکم که به نام “شکم کورتیزولی” شناخته می‌شود، یک اصطلاح پزشکی رسمی نیست، اما اشاره به تجمع چربی در ناحیه شکم دارد. این نوع چاقی که گاهی “چاقی شکمی” نیز نامیده می‌شود، در نتیجه افزایش بیش‌ازحد هورمون استرس یعنی کورتیزول ایجاد می‌شود و معمولاً در اثر استرس مزمن و طولانی‌مدت بروز می‌کند.¹
تقریباً ۵۳٪ از بزرگسالان در ایالات متحده دچار این وضعیت هستند و شیوع آن در زنان بیشتر است.² درمان شکم کورتیزولی اغلب نیازمند کاهش استرس است و اقداماتی مانند ترک سیگار، خواب کافی و مراجعه به متخصص سلامت روان می‌تواند مؤثر باشد.
علائم شکم کورتیزولی
شکم کورتیزولی اغلب به عنوان “شکم استرسی” شناخته می‌شود، زیرا افزایش چربی در ناحیه شکم معمولاً در زمان‌هایی رخ می‌دهد که فرد تحت استرس شدید قرار دارد. در بسیاری از موارد ممکن است تنها تغییری در ظاهر بدن مشاهده شود و هیچ علامت بارز دیگری وجود نداشته باشد.¹
با این حال، شکم کورتیزولی می‌تواند علائمی ایجاد کند که در ابتدا ارتباطی با چاقی شکمی به نظر نمی‌رسند، از جمله:¹
- اضطراب و افسردگی
- کبودی آسان
- فشار خون بالا
- افزایش اشتها و پرخوری
- ضعف عضلانی
- ترک‌های پوستی
- افزایش وزن در ناحیه شکم
علاوه بر این، ممکن است نشانه‌هایی مانند صورت گرد (صورت ماه‌گونه)، تجمع چربی در بالای استخوان ترقوه و بین شانه‌ها، دیابت و پوکی استخوان نیز مشاهده شوند.³ این علائم نشان‌دهنده تأثیر گسترده کورتیزول بر عملکردهای مختلف بدن هستند و لزوم توجه به درمان آن را برجسته می‌کنند.
علت‌های افزایش وزن ناشی از استرس
زمانی که فرد دچار استرس می‌شود، بدن او برای مواجهه با تهدید احتمالی واکنش دفاعی موسوم به پاسخ «جنگ یا گریز» را فعال می‌کند. در این شرایط، ضربان قلب و فشار خون افزایش یافته، قند خون آزاد می‌شود تا انرژی لازم برای عضلات فراهم گردد و فرد نسبت به محیط اطراف خود هوشیارتر می‌شود.⁴
در این فرآیند، غدد فوق کلیوی که در بالای کلیه‌ها قرار دارند، هورمون کورتیزول را ترشح می‌کنند. در حالت طبیعی، کورتیزول به بدن کمک می‌کند تا با تنش‌های کوتاه‌مدت مقابله کند.⁴
با این حال، ترشح مداوم کورتیزول می‌تواند حساسیت بدن نسبت به هورمون لپتین – که مسئول احساس سیری پس از غذا خوردن است – را کاهش دهد. همچنین ممکن است باعث افزایش اشتها، افزایش قند خون و برهم خوردن تعادل مایعات بدن شود، که همه این عوامل در کنار هم منجر به شکم کورتیزولی می‌شوند.¹⁴
عوامل خطر
هر فردی ممکن است به شکم کورتیزولی مبتلا شود، اما شیوع آن در بزرگسالان دارای رحم بیشتر است.² عوامل خطر اصلی عبارت‌اند از:¹⁵⁶
- تجربه آسیب‌های روانی در دوران کودکی
- دردهای مزمن
- مصرف سیگار
- رژیم غذایی حاوی قندهای افزوده
- مصرف مکرر الکل
- سابقه استرس مزمن
- اختلالات سلامت روان
- کم‌خوابی
- مصرف داروهای استروئیدی
این عوامل به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم می‌توانند باعث افزایش کورتیزول در بدن شده و خطر ابتلا به چاقی شکمی را افزایش دهند.
تشخیص
برای شناسایی میزان کورتیزول اضافی در بدن، آزمایش‌های مختلفی وجود دارد. ارائه‌دهنده خدمات درمانی ابتدا درباره سابقه پزشکی، رژیم غذایی، سبک زندگی و وضعیت کلی سلامت شما پرس‌وجو خواهد کرد.⁷
او همچنین اطلاعاتی درباره زمان شروع افزایش وزن، نواحی تجمع چربی، میزان استرس و مدت آن از شما خواهد پرسید. سپس، ممکن است آزمایش‌هایی برای اندازه‌گیری سطح کورتیزول که در طول روز متغیر است، انجام شود.⁸¹
انواع آزمایش‌های کورتیزول شامل موارد زیر هستند:⁸⁹
- آزمایش خون: نمونه‌گیری صبح و عصر برای بررسی سطح کورتیزول که به‌طور طبیعی در صبح در بالاترین سطح و در عصر در پایین‌ترین سطح قرار دارد.
- آزمایش سرکوب دگزامتازون: استفاده از استروئید مصنوعی دگزامتازون برای بررسی اینکه آیا ترشح کورتیزول متوقف می‌شود یا خیر. این دارو معمولاً ساعت ۱۱ شب مصرف شده و سطح کورتیزول ساعت ۸ صبح اندازه‌گیری می‌شود.¹⁰
- آزمایش مو: بررسی سطح بلندمدت کورتیزول در تارهای مو.
- آزمایش بزاق: اندازه‌گیری کورتیزول در بزاق که ممکن است یک یا چند نمونه در طول زمان جمع‌آوری شود.
- آزمایش ادرار: اندازه‌گیری کورتیزول در ادرار در طی شبانه‌روز.
همچنین ممکن است عملکرد غدد فوق کلیوی مورد بررسی قرار گیرد و در صورت مشکوک بودن به سندرم کوشینگ یا سایر اختلالات غدد فوق کلیوی، آزمایش‌های تکمیلی درخواست شود.⁸
راه‌های کاهش کورتیزول
در اغلب موارد، می‌توان از طریق تغییر سبک زندگی میزان استرس را کاهش داد و شکم کورتیزولی را درمان کرد. اقدامات پیشنهادی شامل موارد زیر هستند:¹¹
- پرهیز از مصرف سیگار
- خواب کافی در طول شب
- افزایش فعالیت بدنی مانند پیاده‌روی یا یوگا
- تمرین ذهن‌آگاهی و مدیتیشن
- کاهش مصرف الکل
- تقویت سلامت روان از طریق مشاوره یا درمان
در برخی موارد، ممکن است درمان‌های دارویی برای درمان اختلالات زمینه‌ای مانند اختلالات خواب که منجر به افزایش کورتیزول می‌شوند، ضروری باشد. در صورت وجود سندرم کوشینگ، ممکن است داروهایی برای کاهش تولید کورتیزول توسط غدد فوق کلیوی تجویز شوند.¹²
همچنین ممکن است نیاز باشد مصرف داروهای استروئیدی متوقف شود یا از آن‌ها پرهیز گردد. گاهی اوقات مصرف مکمل‌های ویتامینی یا مواد معدنی مانند منیزیم نیز به کاهش سطح کورتیزول کمک می‌کند.¹³
پیشگیری از شکم کورتیزولی
مؤثرترین راه برای پیشگیری از شکم کورتیزولی، جلوگیری از تولید و ترشح بیش‌ازحد هورمون کورتیزول توسط بدن است. درمان بیماری‌های زمینه‌ای مانند سندرم کوشینگ می‌تواند به کاهش سطح کورتیزول و در نتیجه پیشگیری از شکم کورتیزولی کمک کند.¹²
در اغلب موارد، کنترل و مدیریت استرس بهترین روش برای پیشگیری از شکم کورتیزولی محسوب می‌شود. راهکارهای پیشنهادی شامل موارد زیر هستند:¹⁴¹⁵
- انجام فعالیت‌ها و سرگرمی‌های لذت‌بخش
- داشتن رژیم غذایی متعادل
- خواب کافی و منظم
- افزایش فعالیت بدنی
- حمایت از سلامت روان
- ارتباط با عزیزان و خانواده
عوارض احتمالی
افزایش سطح کورتیزول می‌تواند منجر به بروز عوارض بلندمدت مختلفی شود. تجمع چربی در ناحیه شکم می‌تواند خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی و سندرم متابولیک را افزایش دهد. این سندرم مجموعه‌ای از عوامل خطر از جمله چاقی و فشار خون بالا است که احتمال سکته، دیابت و بیماری قلبی را بیشتر می‌کند.¹⁶¹
علاوه بر این، افزایش کورتیزول بدن را در معرض ابتلا به بیماری‌های زیر نیز قرار می‌دهد:⁶¹⁷
- سندرم خستگی مزمن (CFS)
- اختلالات روانی مانند افسردگی یا اضطراب
- پوکی استخوان
زندگی با شکم کورتیزولی
افزایش وزن و تجمع چربی در بدن ممکن است در هر فرد به شکل متفاوتی ظاهر شود. برای برخی افراد، این تغییر می‌تواند بر تصویر ذهنی از بدنشان تأثیر منفی بگذارد. علاوه بر ظاهر فیزیکی، افزایش کورتیزول ممکن است جنبه‌های دیگری از سلامت فرد را نیز دچار اختلال کند که کیفیت زندگی او را کاهش دهد.¹
استرس طولانی‌مدت می‌تواند توانایی فرد برای مقابله با شرایط استرس‌زا را کاهش داده و سلامت روان را تحت تأثیر قرار دهد.¹⁸ توصیه می‌شود با پزشک یا متخصص سلامت مشورت کنید تا برنامه درمانی مناسبی برای کاهش و پیشگیری از شکم کورتیزولی تدوین شود.
پرسش‌های متداول
چگونه می‌توان سطح کورتیزول را به‌سرعت کاهش داد؟
با تمرکز بر تکنیک‌های کاهش استرس مانند تنفس عمیق و یوگا می‌توان سطح کورتیزول را سریع‌تر پایین آورد. این روش‌ها به تنظیم بهتر عملکرد کورتیزول در بدن کمک می‌کنند.³
آیا منیزیم به کاهش کورتیزول کمک می‌کند؟
منیزیم می‌تواند به بدن کمک کند تا کورتیزول اضافی را بهتر پردازش کند. هرچند تحقیقات بیشتری برای بررسی اثربخشی مکمل‌های منیزیم در درمان شکم کورتیزولی مورد نیاز است.¹³
چگونه می‌توان سطح کورتیزول را در خانه اندازه‌گیری کرد؟
آزمایش‌های خانگی برای اندازه‌گیری کورتیزول از طریق نمونه ادرار، بزاق یا مو وجود دارند. با این حال، بهتر است نتایج این آزمایش‌ها را با یک پزشک متخصص بررسی و تفسیر کنید.⁸
چه ویتامین‌هایی باعث کاهش کورتیزول می‌شوند؟
مکمل‌هایی مانند آشواگاندا، منیزیم و اسیدهای چرب امگا-۳ می‌توانند به کاهش سطح کورتیزول کمک کنند.¹⁹¹³²⁰ با این حال، اثربخشی دیگر مکمل‌ها هنوز نیاز به مطالعات بیشتری دارد.