علائم کمبود ویتامین B12 یا فولات می‌تواند شامل مواردی مانند خستگی، بی‌حالی، خلق پایین، تنگی نفس و مشکلات عصبی باشد.
کمبود ویتامین B12 می‌تواند طیف گسترده‌ای از علائم را در بدن ایجاد کند که اغلب به دلیل کاهش سطح سلول‌های خونی سالم در بدن است. این سلول‌ها برای حمل اکسیژن به بافت‌ها و حفظ عملکرد مناسب اندام‌ها ضروری هستند. همچنین این ویتامین نقش حیاتی در عملکرد مناسب مغز و اعصاب ایفا می‌کند.
منابع ویتامین B12
بدن انسان به‌طور طبیعی نمی‌تواند ویتامین B12 را تولید کند، بنابراین افراد باید این ماده مغذی را از طریق رژیم غذایی دریافت نمایند.
ویتامین B12 عمدتاً در غذاهای حیوانی مانند گوشت قرمز، مرغ، تخم‌مرغ، لبنیات و ماهی یافت می‌شود.
برای افراد گیاه‌خوار یا وگان، منابع جایگزین شامل غلات صبحانه غنی‌شده، شیرهای گیاهی غنی‌شده، نان غنی‌شده و مخمر تغذیه‌ای (nutritional yeast) است.
نقش حیاتی ویتامین B12
ویتامین B12 برای ساخت DNA و سلول‌های قرمز خون و نیز حمایت از عملکرد سیستم عصبی بسیار مهم است.
کمبود این ویتامین می‌تواند منجر به کاهش شدید در عملکرد فیزیکی، شناختی و روانی فرد شود.
۱. مورمور یا سوزن‌سوزن شدن دست‌ها یا پاها
کمبود ویتامین B12 ممکن است باعث احساس «سوزن‌سوزن شدن» در دست‌ها یا پاها شود.
این علامت به این دلیل ایجاد می‌شود که ویتامین B12 نقش مهمی در عملکرد سیستم عصبی دارد.
در صورت کمبود این ویتامین، ممکن است هدایت عصبی دچار اختلال شده یا آسیب عصبی ایجاد شود.
از نظر بیوشیمیایی، B12 در ساخت ماده‌ای به نام میلین (Myelin) دخیل است؛ میلین غلافی است که رشته‌های عصبی را می‌پوشاند و از آن‌ها محافظت کرده و به هدایت صحیح پیام‌های عصبی کمک می‌کند.
در غیاب میلین کافی، اعصاب به‌ویژه اعصاب محیطی (دست و پا) دچار آسیب‌پذیری بیشتری می‌شوند.
۲. مشکل در راه رفتن
آسیب عصبی محیطی در اثر کمبود B12 ممکن است با گذر زمان باعث اختلال در حرکت شود.
بی‌حسی در اندام‌های تحتانی می‌تواند باعث شود فرد نتواند بدون کمک راه برود. همچنین ضعف عضلانی و کاهش رفلکس‌ها ممکن است ایجاد شود.
۳. رنگ‌پریدگی یا زرد شدن پوست
کمبود ویتامین B12 می‌تواند باعث رنگ‌پریدگی پوست یا زردی (یرقان) شود.
این تغییر رنگ معمولاً ناشی از ناتوانی بدن در تولید سلول‌های قرمز خون (RBC) به مقدار کافی است.
B12 در تولید سلول‌های قرمز خون نقش اساسی دارد. کمبود آن می‌تواند منجر به کم‌خونی مگالوبلاستیک شود.
این نوع کم‌خونی سلول‌های خونی را ضعیف می‌کند و موجب تخریب سریع آن‌ها می‌شود.
وقتی کبد این سلول‌ها را می‌شکند، ماده‌ای به نام بیلی‌روبین آزاد می‌شود که به پوست رنگ زرد می‌دهد.
۴. خستگی شدید
کم‌خونی مگالوبلاستیک ناشی از کمبود B12 باعث می‌شود فرد به‌شدت احساس خستگی کند.
بدون سلول‌های قرمز کافی برای حمل اکسیژن، فرد دچار بی‌حالی و کاهش سطح انرژی می‌شود.
۵. تپش قلب یا افزایش ضربان
افزایش ضربان قلب می‌تواند نشانه‌ای از کمبود ویتامین B12 باشد.
در تلاش برای جبران کمبود اکسیژن ناشی از کاهش RBC، قلب مجبور به تپش سریع‌تر می‌شود تا اکسیژن کافی را به اندام‌ها برساند.
۶. تنگی نفس
فرد مبتلا به کم‌خونی ناشی از کمبود B12 ممکن است دچار تنگی نفس شود.
این علامت نیز مرتبط با کاهش RBC و ضربان قلب سریع است.
اگر تنگی نفس شدید باشد، باید فوراً به پزشک مراجعه شود.
۷. درد دهان
کمبود B12 می‌تواند سلامت دهان را تحت تأثیر قرار دهد و منجر به مشکلاتی مانند:
- گلوشیت (Glossitis): تورم، قرمزی و صافی زبان
- طعم ناخوشایند دهان
- احساس سوزش در دهان یا زبان
این علائم به دلیل کاهش اکسیژن‌رسانی به زبان و مخاط دهان رخ می‌دهند.
۸. مشکلات شناختی (حافظه و تفکر)
کمبود B12 ممکن است باعث اختلال در تفکر، حافظه و قدرت استدلال شود.
پزشکان به این مجموعه علائم اختلال شناختی (Cognitive Impairment) می‌گویند.
مطالعات نشان داده‌اند که سطح پایین B12 با خطر بیشتر ابتلا به زوال عقل، بیماری آلزایمر و پارکینسون مرتبط است.
علت اصلی می‌تواند کاهش اکسیژن‌رسانی به مغز باشد که عملکرد نورون‌ها را مختل می‌کند.
۹. اختلالات روانی
کمبود B12 می‌تواند بر خلق‌وخو تأثیر گذاشته و باعث مشکلات روانی مانند افسردگی شود.
یک مرور مطالعاتی در سال ۲۰۲۰ ارتباط بین B12 پایین و افزایش خطر افسردگی را نشان داده است.
این اثر احتمالاً به کاهش تولید انتقال‌دهنده‌های عصبی مانند سروتونین و دوپامین مربوط است.
۱۰. حالت تهوع، استفراغ و اسهال
کمبود ویتامین B12 می‌تواند دستگاه گوارش را تحت تأثیر قرار دهد.
کاهش اکسیژن‌رسانی به مخاط دستگاه گوارش باعث تهوع، استفراغ یا اسهال می‌شود.
۱۱. کاهش اشتها و کاهش وزن
در اثر اختلالات گوارشی مانند تهوع، ممکن است اشتهای فرد کاهش یابد.
کاهش اشتها در طول زمان می‌تواند منجر به کاهش وزن چشمگیر شود.
علل کمبود ویتامین B12
حتی اگر فرد از نظر تغذیه‌ای B12 کافی دریافت کند، برخی بیماری‌ها می‌توانند جذب این ویتامین را در روده مختل کنند، از جمله:
- بیماری‌های گوارشی مانند کرون و کولیت اولسراتیو
- بیماری‌های خودایمنی مانند سلیاک و دیابت نوع ۱
- اختلالات ژنتیکی مانند کمبود ذاتی فاکتور داخلی (Intrinsic Factor) یا ترانس‌کوبالامین
- بیماری مزمن لوزالمعده
- آنمی پرنیشیوز (Pernicious anemia)
- ویتیلیگو (بیماری پیسی)
سایر عوامل مؤثر:
- مصرف بیش‌ازحد الکل
- استفاده طولانی‌مدت از داروهایی مانند متفورمین یا داروهای ضداسید معده
- افزایش سن (افراد مسن B12 را کمتر جذب می‌کنند)
- رژیم غذایی وگان یا گیاه‌خواری محض
- جراحی معده یا جراحی لاغری
درمان و پیشگیری
اکثر افراد می‌توانند از طریق رژیم غذایی خود ویتامین B12 کافی دریافت کنند.
اما در صورت کمبود، پزشک ممکن است مصرف مکمل‌های B12 را توصیه کند.
این مکمل‌ها می‌توانند به‌صورت قرص خوراکی، قرص زیرزبانی یا آمپول تزریقی باشند.
افرادی که در جذب B12 دچار مشکل هستند معمولاً نیاز به تزریق دارند.
پزشک می‌تواند بر اساس شرایط تغذیه‌ای و سلامتی فرد، بهترین روش پیشگیری یا درمان را پیشنهاد دهد.
سوالات رایج
کمبود ویتامین B12 چه پیامدهایی دارد؟
باعث کاهش RBC و بروز مشکلات عصبی و روانی می‌شود.
علائم کمبود ویتامین B12 چیست؟
خستگی، بی‌حالی، مورمور دست‌وپا، مشکلات دهان، گیجی و تحریک‌پذیری.
سریع‌ترین روش برای درمان کمبود B12 چیست؟
اصلاح رژیم غذایی یا دریافت مکمل‌های B12.
خستگی ناشی از کمبود B12 چگونه است؟
خستگی شدید، بی‌حالی، تنگی نفس و احساس ضعف عمومی.
جمع‌بندی
خستگی، بی‌حالی، خلق پایین، تنگی نفس و مشکلات عصبی می‌توانند از علائم کمبود ویتامین B12 یا فولات باشند.
بسیاری از این علائم به دلیل کاهش تعداد سلول‌های خونی سالم و اکسیژن‌رسانی ناکافی به اندام‌ها بروز می‌کنند.
درمان معمولاً شامل تغییرات غذایی یا دریافت مکمل‌های B12 است.