لثه‌های سالم نقش مهمی در حمایت از دندان‌ها و محافظت آن‌ها در برابر باکتری‌ها ایفا می‌کنند. در مقابل، لثه‌های ناسالم معمولاً نتیجه عادات نامناسب بهداشتی دهان و سبک زندگی هستند که منجر به تجمع باکتری‌ها و پلاک می‌شود.
پلاک، لایه‌ای چسبنده و نازک روی دندان‌هاست که اگر پاکسازی نشود، سفت شده و به جرم (تارتار) تبدیل می‌گردد؛ این حالت باعث آسیب به دندان‌ها و بروز عفونت‌هایی می‌شود که می‌توانند به بیماری‌های لثه یا پریودنتال منجر شوند.¹
التهاب لثه (ژنژیویت) با علائمی مانند تورم و خونریزی همراه است و زمانی اتفاق می‌افتد که لثه‌ها از دندان جدا می‌شوند. بیماری پریودنتیت نوع شدیدتری از التهاب لثه محسوب می‌شود که می‌تواند جویدن را دردناک کند و در نهایت موجب شل شدن یا افتادن دندان‌ها شود.²
تفاوت‌های ظاهری بین لثه سالم و ناسالم
لثه‌های سالم معمولاً رنگ صورتی کم‌رنگ یا مرجانی دارند، اما بسته به قومیت فرد می‌توانند تیره‌تر یا قرمزتر هم باشند. سطح آن‌ها صاف بوده و به طور محکم اطراف دندان‌ها قرار می‌گیرند، بدون اینکه شکاف یا فرو رفتگی قابل‌مشاهده‌ای بین دندان و لثه وجود داشته باشد.
لثه‌های سالم اغلب دارای حالت نقطه‌نقطه و دانه‌دانه شبیه به پوست پرتقال هستند که به آن «استیپلینگ» گفته می‌شود.³ این ویژگی نشانه‌ای از سلامت ساختار بافت همبند زیر لثه است و نشان می‌دهد که جریان خون در این ناحیه به خوبی انجام می‌گیرد.
در مقابل، لثه‌های ناسالم معمولاً شل‌تر و تیره‌تر از لثه‌های سالم هستند. در مراحل ابتدایی بیماری لثه، ممکن است رنگ لثه قرمزتر شده و دچار تورم و خونریزی گردد.
با پیشرفت وضعیت، ممکن است زخم‌هایی روی لثه ظاهر شود. زمانی که در اثر بیماری پریودنتیت لثه از دندان عقب‌نشینی می‌کند، دندان‌ها بلندتر به‌نظر می‌رسند. در این مرحله، فضاهایی به‌نام «پاکت‌های پریودنتال» ایجاد می‌شوند که بین لثه و دندان شکل می‌گیرند. در موارد شدید پریودنتیت، لثه به زیر خط لثه عقب می‌رود و ریشه دندان‌ها نمایان می‌گردد.²⁴
مراحل بیماری لثه
بیماری لثه یک مشکل مزمن و تدریجی است که اگر درمان نشود، به تدریج از التهاب سطحی به مراحل شدیدتر تبدیل می‌گردد. در این فرآیند، وضعیت از ژنژیویت به پریودنتیت تغییر می‌کند.
در مرحله التهاب لثه (ژنژیویت)، پلاک و باکتری‌ها تجمع می‌یابند و موجب التهاب بافت لثه می‌شوند. در این مرحله، لثه دچار عفونت است، اما هنوز دندان‌ها در جای خود پایدار باقی مانده‌اند. اگر فرد به‌موقع اقدامات بهداشتی و درمانی مناسب انجام دهد، ژنژیویت کاملاً قابل برگشت است.¹
در مرحله پریودنتیت، عفونت عمیق‌تر و گسترده‌تر می‌شود و به بافت و استخوان زیرین آسیب دائمی وارد می‌کند.² در این حالت، دندان‌ها به تدریج لق می‌شوند و ممکن است بیفتند. هرچند پریودنتیت به‌طور کامل قابل برگشت نیست، اما می‌توان با درمان‌های حرفه‌ای و مراقبت‌های منظم، روند پیشرفت آن را کند کرد.⁵
علائم بیماری لثه
در مراحل اولیه ژنژیویت، ممکن است فرد هیچ‌گونه احساس ناخوشایندی نداشته باشد. با این حال، برخی تغییرات ظاهری و علائم هشداردهنده وجود دارند که باید مورد توجه قرار گیرند.¹
- خونریزی لثه‌ها: نخستین نشانه ژنژیویت، خونریزی هنگام مسواک زدن یا نخ‌دندان کشیدن است. این خونریزی گاه با طعم فلزی در دهان همراه است که ناشی از وجود خون در بزاق است.
- حساسیت و درد: حساسیت به گرما، سرما، لمس یا درد هنگام جویدن از نشانه‌های عقب‌نشینی لثه از دندان‌هاست که می‌تواند منجر به التهاب و عفونت عمیق‌تر شود.
- درد و لق شدن دندان‌ها: با پیشرفت بیماری، لثه‌ها دردناک و حساس می‌شوند و دندان‌ها ممکن است شروع به لق شدن کنند یا از جای خود تکان بخورند.
- تغییر در نحوه قرارگیری دندان‌ها: در اثر از بین رفتن بافت لثه و استخوان نگهدارنده، جایگاه دندان‌ها تغییر می‌کند و حالت گاز گرفتن تغییر می‌یابد. اگر فرد از دندان مصنوعی استفاده می‌کند، ممکن است آن دیگر به‌خوبی در دهان جای نگیرد.
- بوی بد مزمن دهان: بوی بد طولانی‌مدت دهان که به آن هالیتوزیس گفته می‌شود، نشانه‌ای دیگر از بیماری لثه است و ممکن است همراه با طعم ناخوشایند در دهان باشد.
علل و عوامل مؤثر بر ناسالم شدن لثه‌ها
عوامل مختلفی می‌توانند منجر به آسیب و بیماری لثه‌ها شوند که شامل بهداشت نامناسب دهان، عادت‌های ناسالم، شرایط پزشکی خاص، ژنتیک و مصرف برخی داروها هستند.
تجمع پلاک و تارتار
اصلی‌ترین علت بیماری لثه، تجمع پلاک و سپس تبدیل آن به جرم (تارتار) است. پلاک یک لایه چسبنده از باکتری‌هاست که به‌طور طبیعی روی دندان‌ها شکل می‌گیرد و از باقی‌مانده غذا و نوشیدنی تغذیه می‌کند.¹
اگر پلاک با مسواک زدن و نخ‌دندان به‌درستی پاک نشود، به تارتار تبدیل می‌شود؛ تارتار لایه‌ای زرد یا قهوه‌ای سفت است که معمولاً از ناحیه خط لثه شروع می‌شود.⁶ تنها با جرم‌گیری حرفه‌ای توسط دندان‌پزشک می‌توان تارتار را حذف کرد.
ضعف در رعایت بهداشت دهان و دندان، مهم‌ترین عامل خطر ابتلا به بیماری لثه است. طبق یک مطالعه، افرادی که عادات بهداشتی ضعیفی دارند، بین دو تا پنج برابر بیشتر احتمال دارد که دچار پریودنتیت شوند.⁵
عادت‌های سبک زندگی
برخی رفتارها و عادت‌های روزمره، احتمال بروز بیماری لثه را افزایش می‌دهند، از جمله مصرف دخانیات و رژیم غذایی ناسالم.
سیگار کشیدن باعث خشکی دهان (زروستومیا) می‌شود. بزاق نقش محافظتی در برابر باکتری‌ها دارد و وقتی ترشح آن کاهش می‌یابد، محیط مناسب‌تری برای تشکیل پلاک و تارتار فراهم می‌گردد.⁵
رژیم غذایی سرشار از قند و چربی‌های اشباع‌شده و کم‌فیبر، همچنین کمبود چربی‌های غیراشباع مفید، ویتامین‌های A، B و C، کلسیم و روی می‌تواند خطر ابتلا به بیماری لثه را افزایش دهد.⁷
عوامل پزشکی و سلامت عمومی
برخی شرایط و فاکتورهای پزشکی خاص نیز می‌توانند زمینه‌ساز بیماری لثه شوند:
- دیابت: این بیماری توانایی بدن در متابولیسم قند را کاهش می‌دهد و باعث افزایش سطح گلوکز در خون و در دهان می‌شود. باکتری‌ها از این قند تغذیه کرده و موجب تولید پلاک و تارتار می‌شوند.⁸
- تغییرات هورمونی: در افراد دارای اندام جنسی زنانه، تغییرات در هورمون‌های استروژن و پروژسترون می‌تواند موجب افزایش جریان خون در لثه و حساس‌تر شدن آن به باکتری‌ها شود. این تغییرات در دوران بلوغ، قبل از قاعدگی، بارداری یا یائسگی رخ می‌دهند و در مواردی باعث خشکی دهان نیز می‌شوند.⁹
- استرس: استرس علاوه بر اینکه ممکن است باعث کاهش مراقبت فرد از بهداشت دهان شود، با تأثیر بر سیستم ایمنی، ترشح بزاق و جریان خون لثه، خطر ابتلا به بیماری‌های لثه را افزایش می‌دهد.¹⁰
- ژنتیک: سابقه خانوادگی بیماری لثه می‌تواند شانس ابتلا را حدود ۳۰ تا ۵۰ درصد افزایش دهد.¹¹
- چاقی: تحقیقات نشان داده‌اند که افراد مبتلا به اضافه‌وزن یا چاقی بیشتر در معرض ابتلا به ژنژیویت و پریودنتیت هستند، زیرا سلول‌های چربی موادی ترشح می‌کنند که می‌توانند موجب التهاب لثه شوند.¹²
عوارض جانبی داروها
خشکی دهان یکی از عوارض جانبی شایع بسیاری از داروهاست که می‌تواند به افزایش تجمع تارتار و بروز بیماری لثه منجر شود. داروهای زیر از جمله عوامل مؤثر هستند:¹³
- داروهای آنتی‌کولینرژیک مانند آتروپن (atropine) و اکسی‌باتینین (oxybutynin)
- داروهای ضدافسردگی و ضدروان‌پریشی مانند سیتالوپرام (Celexa) و هالوپریدول (Haldol Decanoate)
- داروهای ادرارآور مثل فوروزماید (Lasix)
- داروهای ضد فشار خون مانند کاپتوپریل (Capoten) و لیزینوپریل (Zestril)
- داروهای آرام‌بخش و ضد اضطراب مانند آلپرازولام (Xanax) و دیازپام (Diastat)
- داروهای مسکن مانند ویکودین (هیدروکودون/استامینوفن) یا داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی مثل ایبوپروفن (Motrin)
- داروهای آنتی‌هیستامین مثل لوراتادین (Claritin)
چگونه می‌توان از بیماری لثه پیشگیری کرد؟
پیشگیری از بیماری لثه به رعایت مداوم و صحیح بهداشت دهان و دندان وابسته است. در اینجا نکات کلیدی برای محافظت از سلامت لثه‌ها آورده شده است:
- دو بار مسواک زدن در روز با خمیر دندان حاوی فلوراید: این کار به پاکسازی پلاک‌ها و جلوگیری از تشکیل تارتار کمک می‌کند. هنگام مسواک زدن، حتماً به خط لثه توجه کنید.
- استفاده روزانه از نخ‌دندان: نخ‌دندان بخش‌هایی از دهان را که مسواک به آن‌ها نمی‌رسد تمیز می‌کند و از تجمع باکتری در میان دندان‌ها جلوگیری می‌نماید.
- شست‌وشوی دهان با دهان‌شویه‌های آنتی‌باکتریال: دهان‌شویه می‌تواند باکتری‌های دهان را کاهش داده و به جلوگیری از التهاب لثه کمک کند.
- مراجعه منظم به دندان‌پزشک (هر ۶ ماه یک‌بار): بررسی حرفه‌ای دهان و دندان به‌ویژه در مراحل اولیه بیماری لثه می‌تواند از پیشرفت آن جلوگیری کند. جرم‌گیری نیز در این ویزیت‌ها انجام می‌شود.
- عدم مصرف دخانیات: ترک سیگار یکی از مؤثرترین راه‌ها برای کاهش خطر ابتلا به بیماری‌های لثه است.
- پیروی از یک رژیم غذایی متعادل: مصرف میوه، سبزیجات، لبنیات کم‌چرب و غلات کامل در کنار منابع کافی کلسیم، ویتامین D، ویتامین C و اسید چرب امگا-۳، سلامت لثه را تقویت می‌کند.
- آب‌رسانی کافی: نوشیدن آب به پاکسازی باقی‌مانده غذاها و کمک به ترشح بزاق جهت جلوگیری از خشکی دهان کمک می‌کند.
درمان لثه‌های ناسالم
نوع درمان بسته به شدت بیماری لثه متفاوت است. هدف از درمان، کنترل عفونت، ترمیم آسیب بافتی، و پیشگیری از پیشرفت بیماری است.
درمان‌های خانگی و غیرتهاجمی
در موارد اولیه ژنژیویت، اغلب می‌توان با بهبود بهداشت دهان، شست‌وشو با دهان‌شویه آنتی‌باکتریال، استفاده از مسواک مناسب و نخ‌دندان، بیماری را به‌طور کامل برطرف کرد. پزشک ممکن است دهان‌شویه‌های ضد میکروبی مانند کلرهگزیدین تجویز کند.⁵
جرم‌گیری حرفه‌ای
اگر تارتار شکل گرفته باشد، باید توسط دندان‌پزشک یا متخصص بهداشت دهان با ابزارهای خاصی برداشته شود. جرم‌گیری ممکن است شامل «جرم‌گیری و تسطیح ریشه» (scaling and root planing) باشد؛ در این روش، علاوه بر حذف تارتار، سطوح ریشه دندان نیز صیقل داده می‌شود تا از تجمع مجدد باکتری‌ها جلوگیری شود.
درمان‌های پیشرفته‌تر
در موارد شدیدتر پریودنتیت، اقدامات درمانی بیشتری لازم است، از جمله:
- آنتی‌بیوتیک‌ها: ممکن است به‌صورت خوراکی یا ژل موضعی برای کاهش باکتری‌ها تجویز شوند.
- جراحی فلپ لثه (Flap Surgery): در این روش، دندان‌پزشک با کنار زدن لثه، به عمق پاکت‌های پریودنتال دسترسی پیدا می‌کند و باکتری‌ها را حذف کرده و لثه را مجدداً به جای خود بخیه می‌زند.
- پیوند بافت نرم: در صورت تحلیل شدید لثه، بافت پیوندی (معمولاً از سقف دهان) برای پوشش ریشه‌های نمایان‌شده دندان استفاده می‌شود.
- پیوند استخوان: در صورت از بین رفتن استخوان اطراف دندان، از پیوند استخوان طبیعی یا مصنوعی برای بازسازی آن استفاده می‌شود.
- پرتو درمانی لیزری: برخی از درمان‌های جدید از لیزر برای حذف باکتری‌ها و کمک به ترمیم بافت استفاده می‌کنند.
سبک زندگی و مراقبت‌های پس از درمان
پس از درمان، حفظ بهداشت دهان و پیروی از توصیه‌های دندان‌پزشک ضروری است. این اقدامات مانع از بازگشت یا پیشرفت مجدد بیماری خواهند شد.
بررسی سریع: تفاوت‌های کلیدی بین لثه سالم و ناسالم
| ویژگی | لثه سالم | لثه ناسالم |
|---|---|---|
| رنگ | صورتی کم‌رنگ تا مرجانی | قرمز، بنفش یا تیره‌تر |
| شکل و بافت | سفت، چسبیده به دندان، بافت پرتقالی | شل، متورم، صاف یا زخم‌شده |
| خونریزی | ندارد | هنگام مسواک یا خودبه‌خود |
| بوی دهان | طبیعی یا بی‌بو | بوی بد مزمن (هالیتوزیس) |
| درد یا حساسیت | ندارد | درد، حساسیت به لمس یا غذا |
| پاکت لثه | وجود ندارد | شکاف بین لثه و دندان |
| تحلیل یا عقب‌نشینی لثه | ندارد | ممکن است وجود داشته باشد |
| لق شدن دندان | ندارد | ممکن است وجود داشته باشد |