مقدمه
رژیم کتوژنیک (KD) رژیمی با چربی بالا، پروتئین متوسط و کربوهیدرات کم تعریف می‌شود. نسخه کلاسیک این رژیم نسبت ۴ به ۱ چربی به مجموع پروتئین و کربوهیدرات دارد؛ به این معنا که ۹۰٪ از کل کالری از چربی‌ها و ۱۰٪ باقیمانده از پروتئین و کربوهیدرات تأمین می‌شود [1].
چنین ترکیب تغذیه‌ای منجر به تولید اجسام کتونی از منابع چربی می‌شود، زیرا میزان گلوکز ناشی از مصرف محدود کربوهیدرات‌ها کافی نیست. این اجسام کتونی می‌توانند به‌عنوان منبع جایگزین انرژی برای مغز عمل کنند، مثلاً با کاهش تحریک‌پذیری نورونی و دفعات تشنج. به همین دلیل، رژیم کتوژنیک برای درمان صرع مورد استفاده قرار می‌گیرد، به‌ویژه در مواردی که درمان دارویی ضدصرع پاسخگو نبوده است [2,3].
رژیم کتوژنیک همچنین به‌عنوان درمان احتمالی در حوزه‌ی روان‌پزشکی مورد بررسی قرار گرفته است. اختلالات روان‌پزشکی مانند اختلالات خلقی، اسکیزوفرنی و بیماری‌های نورودژنراتیو مثل آلزایمر و پارکینسون می‌توانند از این رژیم بهره‌مند شوند. با اینکه داروهای ضدروان‌پریشی و ضدافسردگی درمان اصلی این شرایط هستند و برای برخی بیماران اثربخشی دارند [4,5]، حدود ۷۵٪ از بیماران عوارض جانبی را تجربه می‌کنند [6,7]. این عوارض بسیار متنوع‌اند [8] و می‌توانند بر کیفیت زندگی و عملکرد روزمره تأثیر منفی بگذارند [9]، باعث افزایش بیماری و مرگ‌ومیر شوند [10]، منجر به انگ اجتماعی گردند [11] و به دلیل کاهش پایبندی بیماران به مصرف دارو، خطر عود بیماری را افزایش دهند [12].
از این‌رو، جست‌وجوی روش‌های جایگزین برای مدیریت این اختلالات بسیار مهم است. با وجود نتایج امیدوارکننده‌ی مطالعات اولیه، شواهد موجود هنوز محدودند و مکانیسم‌های زیربنایی این رژیم به‌خوبی شناخته نشده‌اند. این مقاله مروری بر مطالعات موجود درباره رژیم کتوژنیک در درمان‌های روان‌پزشکی ارائه می‌دهد و بینشی نسبت به پتانسیل بالینی و محدودیت‌های آن فراهم می‌سازد.
روش‌ها
جست‌وجوی جامع مقالات با استفاده از پایگاه داده PubMed انجام شد تا مطالعاتی که استفاده از رژیم کتوژنیک در اختلالات روان‌پزشکی را بررسی کرده‌اند شناسایی شوند.
کلیدواژه‌های مورد استفاده عبارت بودند از: “ketogenic diet” به‌تنهایی یا در ترکیب با “mental health”، “psychiatry”، “mood disorders”، “bipolar disorder”، “depression”، “neurodegenerative diseases”، “Alzheimer’s disease” یا “Parkinson’s disease”.
مقالات مرتبط منتشر شده در ۱۸ سال گذشته در این مرور گنجانده شدند. مقالات از انواع مختلف مورد تجزیه‌وتحلیل قرار گرفتند. فقط مقالات انگلیسی‌زبان بررسی شدند. شش پژوهشگر مستقل مسئول انتخاب منابع بودند.
نتایج
۱. اختلالات خلقی
رژیم کتوژنیک در چندین مطالعه از نظر تأثیر بر اختلالات خلقی، به‌ویژه اختلال دوقطبی و افسردگی، مورد بررسی قرار گرفته است.
یک مطالعه مقدماتی توسط “ستی و همکاران” (۲۰۲۴) تأثیر رژیم کتوژنیک را در بیماران مبتلا به اختلال دوقطبی بررسی کرد. نتایج نشان دادند که این رژیم بهبود در رضایت از زندگی، عملکرد اجتماعی، شغلی و روانی و همچنین کیفیت خواب را در پی داشته است. علاوه بر نتایج مثبت روان‌پزشکی، بهبود در پارامترهای سلامت کلی نیز مشاهده شد، از جمله کاهش وزن، شاخص توده بدنی (BMI)، شاخص توده چربی، دور کمر و فشار خون سیستولیک. همچنین، مارکرهای متابولیکی مانند تری‌گلیسرید، چربی احشایی و HbA1c نیز کاهش یافتند. این مطالعه نشان می‌دهد که بین سطوح بالاتر کتون‌ها و میزان بهبود فردی، همبستگی وجود دارد [2].
در یک گزارش موردی توسط “چمی‌یل” (۲۰۲۲) در مورد بیماری با اختلال دوقطبی، معرفی رژیم کتوژنیک منجر به کاهش دوز یا حتی قطع اکثر داروهای روان‌پزشکی شد. این رژیم عملکرد شناختی و سطح انرژی را نیز بهبود بخشید. بیمار به بهبودی کامل رسید، بدون هیچ‌گونه علامتی از افسردگی یا هیپومانیا [13].
در مطالعه‌ای موردی توسط “کالابرسه و همکاران” (۲۰۲۴)، در مورد اول، مردی با افسردگی متوسط قبلی، طی پنج هفته رعایت رژیم کتوژنیک درمانی مداوم، به بهبودی کامل علائم افسردگی دست یافت. او همچنین فشار خون را بهبود داد، وزن کم کرد و چربی بدنش کاهش یافت. در موارد دوم و سوم نیز افسردگی بیماران فروکش کرد و پارامترهای متابولیکی بهبود یافتند [14].
۲. اسکیزوفرنی
اسکیزوفرنی نیز یکی دیگر از اختلالات روان‌پزشکی است که رژیم کتوژنیک ممکن است در درمان آن مفید واقع شود و به‌عنوان جایگزینی برای درمان‌های سنتی مورد استفاده قرار گیرد.
یک گزارش موردی از “کرفت و همکاران” (۲۰۰۹) نشان داد که رژیم کتوژنیک موجب قطع کامل توهمات شنوایی و بینایی بیمار شد، در حالی که تغییری در داروهای تجویز شده ایجاد نشده بود. همچنین بیمار وزن کم کرد و سطح انرژی بالاتری را تجربه کرد. حتی در مواردی که بیمار رژیم را به‌طور موقت رعایت نکرد، بازگشت علائم طی دوازده ماه مشاهده نشد [15].
مطالعه موردی دیگری توسط “پالمر و همکاران” (۲۰۱۹) به بررسی دو زن مبتلا به اسکیزوفرنی پرداخت که با رژیم کتوژنیک تحت درمان قرار گرفتند. مورد اول، زنی ۸۲ ساله بود که پس از دو هفته پیروی از رژیم، بهبودی در علائم روان‌پریشی خود مشاهده کرد. در ادامه درمان، خلق‌وخویش بهبود یافت و افکار خودکشی از بین رفتند. او حتی تمام داروهای خود را قطع کرد. مورد دوم، زنی ۳۲ ساله بود با سابقه سنگین روان‌پزشکی و مصرف گسترده داروها؛ پس از یک ماه پیروی از رژیم کتوژنیک، علائم روان‌پریشی‌اش به‌طور کامل ناپدید شد و او نیز تمام داروهای خود را قطع کرد [16].
۳. بیماری‌های نورودژنراتیو
رژیم کتوژنیک همچنین برای اثرات محافظتی عصبی در بیماری‌های نورودژنراتیو مانند آلزایمر و پارکینسون مورد بررسی قرار گرفته است.
یک کارآزمایی تصادفی متقاطع توسط “فیلیپس و همکاران” (۲۰۲۱) تأثیر این رژیم را بر ۲۶ بیمار مبتلا به آلزایمر (سنین ۵۰ تا ۹۰ سال) بررسی کرد. نتایج نشان داد بیماران در عملکرد روزمره‌شان نسبت به رژیم معمولی عملکرد بهتری داشتند. این بهبود با استفاده از مقیاس ADCS-ADL سنجیده شد که اثر درمانی به میزان ۳٫۱۳ امتیاز بود (تغییر ۲ امتیازی در این مقیاس از نظر بالینی معنادار تلقی می‌شود) [17]. این سطح بهبود نادر است و معمولاً با دارو دیده نمی‌شود [18].
همچنین در همین مطالعه، کیفیت زندگی بیماران با رژیم کتوژنیک نسبت به رژیم معمولی به میزان ۳٫۳۷ امتیاز افزایش یافت که این مقدار از نظر بالینی مهم تلقی می‌شود [19]. با این حال، بهبود عملکرد شناختی که با مقیاس ACE-III سنجیده شد، معنادار نبود [20].
در کارآزمایی کنترل‌شده مقدماتی دیگری توسط “فیلیپس و همکاران” (۲۰۱۸)، رژیم کم‌چرب با رژیم کتوژنیک در بیماران مبتلا به پارکینسون مقایسه شد. در این مطالعه ۴۷ بیمار بین ۴۰ تا ۷۵ سال شرکت داشتند. هر دو گروه (رژیم کم‌چرب و کتوژنیک) وزن کم کردند و کاهش BMI را تجربه کردند. تفاوت زیادی بین آن‌ها از نظر میزان کاهش وزن وجود نداشت. اما هر دو گروه بهبود در علائم حرکتی و غیرحرکتی داشتند و این بهبود در علائم غیرحرکتی در گروه رژیم کتوژنیک بیشتر بود. این مطالعه با استفاده از مقیاس MDS-UPDRS انجام شد که ابزار معتبر سنجش علائم حرکتی و غیرحرکتی در پارکینسون است [21]. هر دو گروه به همراه رژیم غذایی خود، داروی L-dopa نیز دریافت می‌کردند [22].
بحث
با وجود اینکه رژیم کتوژنیک در درمان بیماران روان‌پزشکی نقش امیدوارکننده‌ای دارد، اما محدودیت‌هایی نیز وجود دارد. بسیاری از مطالعات نمونه‌های کوچکی دارند، دوره پیگیری کوتاهی داشته‌اند یا مدت اجرای مداخله محدود بوده است. برخی از کارآزمایی‌ها دارای سوگیری انتخاب (selection bias) هستند؛ چرا که اغلب شرکت‌کنندگان از میان جمعیت سرپایی (outpatient) بوده‌اند که تمایل بیشتری به شرکت در مطالعات دارند. همچنین، بیشتر این مطالعات فاقد تنوع نژادی یا بین‌المللی در شرکت‌کنندگان خود هستند.
برخی مطالعات تأثیر رژیم کتوژنیک را بر بیش از یک بیماری به‌طور هم‌زمان بررسی کرده‌اند [2] که ممکن است بر اعتبار یافته‌ها تأثیر منفی بگذارد. علاوه بر این، میزان بالای چربی در این رژیم نگرانی‌هایی را درباره اثر آن بر سلامت قلب و عروق ایجاد کرده است. با این حال، مطالعه ستی و همکاران (2024) نشان می‌دهد که شاخص‌های چربی خون (پروفایل لیپیدی) در بیماران پیرو رژیم کتوژنیک، نشانه‌ای از افزایش خطر قلبی‌عروقی نشان نداده‌اند [2].
مکانیسم‌های دقیق تأثیر رژیم کتوژنیک در بهبود وضعیت بیماران با اختلالات روان‌پزشکی خاص هنوز به‌طور کامل روشن نیست. اعتقاد بر این است که وضعیت کتوز (ketosis) ممکن است با تنظیم انتقال‌دهنده‌های عصبی، عملکرد میتوکندری و التهاب عصبی مرتبط باشد؛ عواملی که همگی نقش کلیدی در سلامت روان دارند [2، 14، 23].
نکته مهم دیگر این است که بسیاری از بیماران در مطالعات اشاره‌شده با پایبندی (adherence) به رژیم مشکل داشتند. رژیم کتوژنیک بسیار محدودکننده است، بنابراین اجرای آن به‌عنوان یک ابزار بلندمدت برای مدیریت بیماری‌ها دشوار است. همچنین، انجام کارآزمایی‌های بالینی جامع‌تر برای تدوین دستورالعمل‌های قطعی درباره اثربخشی، ایمنی و مدت زمان مناسب استفاده از این رژیم در شرایط روان‌پزشکی مختلف ضروری است.
نتیجه‌گیری
رژیم کتوژنیک به‌عنوان درمان کمکی یا حتی یک روش درمانی مستقل برای اختلالات مختلف روان‌پزشکی نظیر اختلالات خلقی، اسکیزوفرنی و بیماری‌های نورودژنراتیو نویدبخش است. مطالعات انجام‌شده تاکنون آینده روشنی را برای استفاده از رژیم کتوژنیک در روان‌پزشکی نشان می‌دهند.
با این حال، انجام مطالعات بالینی بزرگ‌تر و با کیفیت بالاتر ضروری است تا اثربخشی آن تأیید شود، مکانیسم‌های زیربنایی آن بهتر شناخته شوند و ایمنی بلندمدت آن در جمعیت‌های روان‌پزشکی ارزیابی گردد. پزشکان باید با احتیاط به توصیه رژیم کتوژنیک به‌عنوان روش درمانی بپردازند و نیازهای فردی هر بیمار را به‌دقت ارزیابی کنند.