عملکرد پلاکتها
پلاکتها سلول‌های خونی کوچکی هستند که از خونریزی بیش‌ازحد جلوگیری می‌کنند. ممکن است به دلایل مختلف پزشکی، تعداد پلاکتها در خون کاهش یا افزایش یابد.
پلاکتها یکی از انواع اصلی سلول‌های خونی در بدن شما هستند، در کنار گلبول‌های قرمز و گلبول‌های سفید. پلاکتها که با نام علمی “ترومبوسیت” نیز شناخته می‌شوند، وظیفه‌ی کمک به انعقاد خون را بر عهده دارند تا از خونریزی بیش‌ازحد جلوگیری کرده و به ترمیم زخم‌ها کمک کنند.
داشتن تعداد طبیعی پلاکتها در جریان خون، برای اینکه این سلول‌ها بتوانند عملکرد خود را به درستی انجام دهند، حیاتی است. اما در برخی موارد، بدن ممکن است پلاکتها را کمتر یا بیشتر از حد معمول تولید کند. در سایر موارد، عملکرد پلاکتها دچار اختلال می‌شود و آن‌طور که باید، عمل نمی‌کنند.
در ادامه، اطلاعات بیشتری در مورد پلاکت‌های خونی، نحوه عملکرد آنها در بدن، شرایط پزشکی مرتبط و علائمی که باید با پزشک در میان گذاشته شوند، ارائه می‌شود.
عملکرد پلاکتها چیست؟
پلاکتها به تشکیل لخته‌هایی به نام “پلاک‌های خونی” کمک می‌کنند. این فرآیند برای کاهش یا توقف خونریزی، چه در اثر زخم‌های بیرونی و چه داخلی، ضروری است. در غیاب پلاکتها، ممکن است فرد دچار خونریزی داخلی یا خودبه‌خودی شود که در صورت عدم درمان، می‌تواند مرگبار باشد.
هنگامی که دچار آسیب می‌شوید، پلاکتها به دیواره‌های رگ‌های خونی می‌چسبند تا از ادامه خونریزی جلوگیری کنند. این فرآیند، بخشی از پاسخ فوری بدن به آسیب است و نخستین گام در مسیر ترمیم بافت‌ها محسوب می‌شود.
ساختار و آناتومی پلاکتها
پلاکتها در مغز استخوان ساخته می‌شوند. آنها کوچک‌ترین نوع از سلول‌های خونی هستند و هر پلاکت تنها حدود ۷ تا ۱۰ روز عمر می‌کند. برخلاف گلبول‌های قرمز و سفید، پلاکتها هسته ندارند.
در مراحل اولیه شکل‌گیری، آنها از سلول‌های بزرگ مغز استخوانی به نام “مگاکاریوسیت” منشأ می‌گیرند. هر مگاکاریوسیت دارای اندامکی است که در نهایت تبدیل به پلاکت‌هایی به شکل دیسک‌های کوچک می‌شود که به‌راحتی می‌توانند در جریان خون حرکت کرده و به تشکیل لخته و ترمیم زخم کمک کنند.
پلاکت‌هایی که اندازه آنها بیشتر از حالت طبیعی بعد از مرحله مگاکاریوسیتی یعنی بیش از ۲ میکرون قطر داشته باشند، ممکن است نشانه‌ای از یک بیماری زمینه‌ای مانند اختلال ژنتیکی یا بیماری خودایمنی باشند.
طحال نیز در فرآیند پالایش و ذخیره‌سازی پلاکتها نقش دارد. این اندام می‌تواند بخشی از پلاکتها را در خود نگه دارد و در شرایط خاص در تعداد آنها تأثیر بگذارد.
تعداد طبیعی پلاکت چقدر است؟
تعداد طبیعی پلاکتها در محدوده‌ای بین ۱۵۰٬۰۰۰ تا ۴۰۰٬۰۰۰ پلاکت در هر میکرولیتر از خون قرار دارد.
اگر تعداد پلاکتها بیش از ۴۵۰٬۰۰۰ در هر میکرولیتر باشد، این مقدار بالا در نظر گرفته می‌شود. اگر تعداد پلاکتها کمتر از ۱۵۰٬۰۰۰ باشد، به آن شمارش پایین پلاکت گفته می‌شود.
پزشک می‌تواند با استفاده از آزمایش خون این مقادیر را اندازه‌گیری کند. بسته به نتایج به‌دست‌آمده، ممکن است پزشک آزمایش‌های بیشتری از جمله سونوگرافی شکمی را برای بررسی علل احتمالی تجویز کند.
چه بیماری‌هایی بر پلاکتها تأثیر می‌گذارند؟
چه کاهش تعداد پلاکت (ترومبوسیتوپنی) و چه افزایش تعداد آن (ترومبوسایتمی یا ترومبوسیتوز) هر دو می‌توانند جدی و در صورت عدم درمان، بالقوه مرگبار باشند. هر یک از این شرایط ممکن است با بیماری‌های خاصی در ارتباط باشد.
بیماری‌هایی که باعث کاهش پلاکت می‌شوند
ترومبوسیتوپنی می‌تواند مانع از لخته شدن طبیعی خون شود و منجر به خونریزی بیش از حد گردد. شایع‌ترین دلایل آن عبارت‌اند از:
- ترومبوسیتوپنی ایمنی اولیه (ITP): که به آن ITP ایدیوپاتیک نیز گفته می‌شود، نوعی بیماری خودایمنی است که در آن سیستم ایمنی بدن به اشتباه به پلاکت‌های سالم حمله کرده و آنها را نابود می‌کند. درمان این بیماری ممکن است شامل داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی یا داروهای دیگر باشد.
- ITP ثانویه: در این حالت، تعداد پلاکتها در اثر بیماری خودایمنی دیگری مانند آرتریت روماتوئید یا لوپوس کاهش می‌یابد.
- داروها: برخی داروها مانند استامینوفن (تیلنول)، ایبوپروفن (ادویل) و هپارین می‌توانند باعث کاهش پلاکت شوند. پزشک ممکن است مصرف دارویی را که مظنون به ایجاد این مشکل است، متوقف کند.
- عفونت‌ها: بیماری‌هایی مانند مالاریا، ویروس‌هایی مثل هپاتیت C و HIV، و همچنین سپسیس (عفونت شدید بدن) می‌توانند سطح پلاکتها را کاهش دهند.
- ژنتیک: برخی انواع ترومبوسیتوپنی ممکن است در کودکان بروز یابد، گرچه در بزرگسالان نادر است. نمونه‌هایی از این بیماری‌ها شامل بیماری فون ویلبراند نوع ۲ و سندرم فانکونی است.
- کمبودهای تغذیه‌ای: کمبود ویتامین B12، اسید فولیک و مس می‌تواند باعث کاهش تعداد پلاکتها شود.
- کم‌خونی آپلاستیک: که به نارسایی مغز استخوان نیز معروف است، حالتی است که در آن مغز استخوان دیگر قادر به تولید سلول‌های خونی جدید از جمله پلاکتها نیست. در این شرایط، ممکن است نیاز به انتقال خون یا پیوند مغز استخوان وجود داشته باشد.
- مشکلات طحال: طحال که نقش ذخیره‌سازی پلاکتها را دارد، در برخی موارد می‌تواند بیش‌ازحد پلاکت ذخیره کند و در نتیجه تعداد پلاکتها در جریان خون کاهش یابد. در این حالت، برداشتن طحال (اسپلنکتومی) یکی از درمان‌های مرحله دوم برای ITP اولیه محسوب می‌شود.
بیماری‌هایی که باعث افزایش پلاکت می‌شوند
افزایش تعداد پلاکتها ممکن است منجر به تشکیل لخته‌های خونی در رگ‌ها شود. این لخته‌ها می‌توانند مانع جریان طبیعی خون شده و منجر به عوارض بالقوه مرگبار مانند حمله قلبی یا سکته مغزی شوند.
ترومبوسیتوز ثانویه به حالتی گفته می‌شود که تعداد پلاکتها به دلیل وجود بیماری‌های زمینه‌ای افزایش می‌یابد. این بیماری‌ها شامل موارد زیر است:
- عفونت‌ها: شامل عفونت‌های مزمن مانند سل و همچنین عفونت‌های باکتریایی یا ویروسی حاد. درمان عفونت زمینه‌ای می‌تواند به تنظیم مجدد تعداد پلاکتها کمک کند.
- داروها: برخی آنتی‌بیوتیک‌ها و داروهای ضدسرطان ممکن است موجب افزایش پلاکتها شوند. قطع مصرف داروی مظنون می‌تواند مؤثر باشد.
- بیماری‌های التهابی: مانند آرتریت روماتوئید، سارکوئیدوز و بیماری التهابی روده (IBD). درمان بیماری زمینه‌ای معمولاً به تعادل سطح پلاکتها کمک می‌کند.
- کم‌خونی ناشی از فقر آهن: بازگرداندن سطح آهن به حالت طبیعی، اولین قدم در درمان این حالت بوده و ممکن است به کاهش سطح پلاکتها نیز کمک کند.
- سرطان: ترومبوسیتوز ممکن است با برخی سرطان‌ها مانند سرطان‌های خونی، روده بزرگ و ناحیه شکمی مرتبط باشد.
اگر فردی در معرض خطر تشکیل لخته خونی باشد، پزشک ممکن است داروهای ضدپلاکت مانند آناگرلاید (Agrylin) را برای کاهش تعداد پلاکتها تجویز کند.
علائم شرایط مرتبط با پلاکتها چیست؟
علائم مرتبط با اختلالات پلاکتی بستگی به این دارد که تعداد پلاکتها پایین باشد یا بالا.
علائم احتمالی کاهش پلاکت شامل موارد زیر است:
- خونریزی راحت از لثه، بینی یا زخم‌های کوچک
- کبودی آسان
- وجود خون در ادرار یا مدفوع
- استفراغ خونی
- لکه‌های کوچک و صاف زیر پوست که بسته به رنگ پوست ممکن است قرمز، قهوه‌ای یا بنفش باشند (پتشی)
- نقاط ناشی از خونریزی در پوست (پورپورا)
- قاعدگی‌های سنگین
- خستگی شدید
- ضعف
- بزرگ شدن طحال یا کبد
علائم احتمالی افزایش پلاکتها شامل موارد زیر است:
- سردرد
- خستگی بی‌دلیل
- سرگیجه
- ضعف شدید
- درد قفسه سینه
- تپش قلب
- تورم یا درد در پاها
- تنگی نفس
- تغییرات بینایی
- لکنت زبان
سؤالات پرتکرار درباره پلاکتها
پزشکان چگونه تعداد پلاکت را بررسی می‌کنند؟
تعداد پلاکتها معمولاً در قالب آزمایشی به نام شمارش کامل خون (CBC) اندازه‌گیری می‌شود، که شامل اندازه‌گیری تعداد گلبول‌های قرمز و سفید نیز هست.
گاهی پزشک علاوه بر تعداد سلول‌ها، آزمایش‌های تکمیلی برای بررسی اندازه و شکل پلاکتها درخواست می‌دهد تا تشخیص دقیق‌تری داشته باشد. این بررسی که با میکروسکوپ انجام می‌شود، “اسمیر خون محیطی” نام دارد.
چه سطحی از پلاکتها خطرناک محسوب می‌شود؟
تعداد پلاکت کمتر از ۲۰٬۰۰۰ در هر میکرولیتر به عنوان سطح بسیار پایین و بالقوه خطرناک در نظر گرفته می‌شود. اما در حالت کلی، هر عددی کمتر از ۱۵۰٬۰۰۰ یا بیشتر از ۴۵۰٬۰۰۰ ممکن است از نظر پزشکی جدی تلقی شود.
چگونه می‌توان تعداد پلاکت را افزایش داد؟
کاهش تعداد پلاکتها معمولاً با دارو درمان می‌شود. برای مثال، ITP اولیه ممکن است با داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی که از حمله به پلاکتها در مغز استخوان جلوگیری می‌کنند، درمان شود.
صرف‌نظر از علت دقیق ترومبوسیتوپنی، هرگونه خونریزی قابل‌توجه ناشی از این وضعیت معمولاً با انتقال خون درمان می‌شود.
همچنین ممکن است اجتناب از برخی عادات سبک زندگی مانند سیگار کشیدن و مصرف الکل برای جلوگیری از تشدید بیماری مفید باشد.
پلاسما غنی از پلاکت (PRP) چیست؟
PRP نوعی درمان تزریقی است که برای اهداف مختلفی مانند درمان آسیب‌ها و مشکلات پوستی تبلیغ می‌شود. این ماده از خون خود فرد تهیه می‌شود و از طریق فرآیند سانتریفیوژ، تعداد پلاکتها در آن تا ۵ تا ۱۰ برابر افزایش می‌یابد.
اگرچه PRP در گذشته برای اختلالات پلاکتی مانند ترومبوسیتوپنی استفاده می‌شد، اما امروزه بیشتر برای پروتئین‌های درمانی‌اش کاربرد دارد و معمولاً درمان اولیه برای کاهش پلاکت محسوب نمی‌شود. PRP با انتقال خون متفاوت است.
جمع‌بندی
در کنار گلبول‌های قرمز و سفید، پلاکتها بخش مهمی از خون شما را تشکیل می‌دهند. این سلول‌های کوچک از سلول‌های بزرگ مغز استخوانی مشتق می‌شوند و به توقف خونریزی ناشی از جراحت‌های جزئی کمک می‌کنند.
با توجه به نقش حیاتی پلاکتها در تشکیل لخته و جلوگیری از خونریزی داخلی، مهم است که تعداد آنها در محدوده طبیعی باشد. کاهش یا افزایش غیرطبیعی پلاکتها ممکن است در اثر شرایط ارثی، بیماری‌های اکتسابی یا برخی داروها رخ دهد.
اگر پزشک به اختلال پلاکتی مشکوک باشد، آزمایش CBC برای تعیین تعداد پلاکتها انجام می‌دهد. نتیجه این آزمایش پایه‌ای برای انجام تست‌های تشخیصی و درمانی بیشتر خواهد بود.
در صورتی که دچار علائم مشکوک مانند کبودی بی‌دلیل یا خونریزی‌های غیرعادی هستید، بهتر است با پزشک مشورت کنید.
https://www.healthline.com/health/what-are-platelets#summary