مواد شیمیایی مختل‌کننده غدد درون‌ریز (Endocrine Disrupting Chemicals یا EDC) قادرند فرآیندهای هورمونی طبیعی را به گونه‌ای تغییر دهند که منجر به بروز یائسگی زودتر از موعد معمول شود. این آلاینده‌ها که در هوا، خاک، آب، مواد غذایی و بسیاری از محصولات بهداشتی و صنعتی یافت می‌شوند، با تقلید یا مهار عملکرد هورمون‌های زنانه – به‌ویژه استروژن – موجب اختلال در محور هیپوتالاموس-هیپوفیز-تخمدان می‌گردند و چرخه طبیعی تولید مثل را مختل می‌کنند. هرچند بررسی دقیق مکانیسم‌های مولکولی آنها هنوز در دست انجام است، شواهد رو به افزایشی حکایت از تأثیر منفی EDCها بر طول عمر کارکرد تخمدان و زمان بروز یائسگی دارند. در ادامه، ضمن حفظ تمامی جملات متن اصلی، دیدگاه‌های علمی بیشتری ارائه می‌شود تا ضمن افزایش غنای علمی مطلب، متن از نظر تعداد کلمات نیز گسترش یابد.
درباره اختلالات غدد درون‌ریز و یائسگی
مواد مختل‌کننده غدد درون‌ریز (EDC) برای اولین بار در سال ۱۹۹۱ به‌صورت رسمی وارد ادبیات علمی شدند، اما پیش از آن نیز در محیط زیست حضور داشتند و تنها کشف علمی آنها جدید بوده است. EDCها می‌توانند هم در مقیاس مولکولی به‌عنوان لیگاندهای ناقصِ گیرنده‌های هورمونی عمل کنند و هم مسیرهای پیام‌رسانی هورمون‌ها را از آغاز تا انتها دگرگون سازند.
به‌عنوان مثال، بیسفنول A (BPA) ساختار مولکولی شبیه استروژن دارد و می‌تواند به گیرنده‌های استروژن بچسبد؛ این اتصال ناقص موجب ارسال سیگنال‌های نادرست به سلول‌های هدف می‌شود. از سوی دیگر، ترکیبات پلی و پر-فلوئوروآلکیل (PFAS) و برخی از فتالات‌ها نیز شناخته شده‌اند که ضمن ممانعت از سنتز هورمون‌ها، مسیر تجزیه و دفع آنها را تغییر داده و سطح کلی هورمون‌های گردش‌کننده را کاهش یا افزایش غیرطبیعی می‌دهند.
این تأثیرات نامطلوب در طولانی‌مدت می‌تواند ذخایر فولیکولی تخمدان را سریع‌تر تحلیل ببرد و منجر به یائسگی زودرس (قبل از ۴۰ سالگی) یا ناباروری گردد.
یافته‌های تحقیقاتی
مطالعه بلندمدت PFAS و زمان یائسگی
در یک مطالعه کوهورت ۱۷ ساله که روی ۱۱۲۰ زن ۴۵ تا ۵۶ ساله انجام شد، مشخص گردید آن دسته از زنانی که سطح بالاتری از PFAS را در گردش خون خود دارند، به‌طور میانگین دو سال زودتر از همتایان با سطح کمتر PFAS وارد دوران یائسگی می‌شوند. این ارتباط حتی پس از کنترل عوامل مؤثر مانند شاخص توده بدنی، سابقه سیگار کشیدن و رژیم غذایی نیز باقی ماند.
بررسی ۲۰۲۲ در مورد PCB و فتالات
رویکردهای مرور نظام‌مند نشان داد ترکیباتی مانند PCBها و فتالات‌ها می‌توانند روند پیری تخمدان را تسریع کنند و خطر نارسایی زودرس تخمدان را افزایش دهند. پیامدهای عمده این موضوع شامل کاهش توان باروری، بی‌نظمی چرخه‌های قاعدگی و شروع یائسگی در سنین پایین‌تر است.
چالش‌های تبیینی
اگرچه ارتباط آماری میان EDCها و یائسگی زودرس به اثبات رسیده، مکانیسم دقیق مولکولی هنوز نامشخص است. ممکن است تعامل چندگانه بین مسیرهای سیگنالینگ سلولی، استرس اکسیداتیو در بافت تخمدان و تغییر در بیان ژن‌های کلیدی تنظیم‌کننده رشد فولیکول‌ها وجود داشته باشد که به‌تدریج ذخیره تخمدانی را کاهش می‌دهد. مطالعات آینده با استفاده از متدهای «ترانسکریپتومیکس» و «پروتئومیکس» می‌توانند این جنبه‌ها را روشن‌تر سازند.
چرا EDCها منجر به یائسگی زودرس می‌شوند؟
- تقلید هورمون: طبق تعریف انجمن غدد درون‌ریز، EDCها می‌توانند خود را به جای هورمون‌های طبیعی جا بزنند. برای مثال، BPA با اتصال ناکامل به گیرنده‌های استروژن، موجب ارسال سیگنال استرژنی نادرست شده و عملکرد تخمدان را مختل می‌کند.
- مهار آنزیم‌های سنتز: EDCها می‌توانند آنزیم‌های کلیدی در مسیر سنتز استروژن، مانند آروماتاز را مسدود کنند که این امر منجر به کاهش تولید هورمون می‌شود.
- تغییر در توزیع و ذخیره: برخی ترکیبات با مختل کردن متابولیسم کبدی، تجزیه و دفع هورمون را کند یا معکوس می‌سازند.
- تغییر حساسیت گیرنده‌ای: قرار گرفتن مزمن در معرض EDCها می‌تواند تعداد و حساسیت گیرنده‌های استروژن را در سلول‌های هدف کاهش دهد، در نتیجه پاسخ طبیعی به هورمون‌ها ضعیف می‌شود.
از آنجا که یائسگی به‌طور طبیعی بین ۴۵ تا ۵۵ سالگی رخ می‌دهد، هرگونه اختلال در یکی از این مکانیسم‌ها می‌تواند زمان معمول بروز آن را به جلو بیندازد.
آیا باید نگران بود؟
بسیاری از EDCها اجتناب‌ناپذیرند؛ آنهایی که در هوا، خاک و آب وجود دارند، تا حدی خارج از کنترل فردی قرار دارند. با این حال، برای مواد شیمیایی موجود در بسته‌بندی‌های غذایی، ظروف پلاستیکی و محصولات آرایشی، می‌توان گام‌هایی جهت کاهش مواجهه برداشت:
| اقدام احتیاطی | توضیح علمی |
|---|---|
| انتخاب محصولات بدون BPA، فتالات و پارابن | کاهش منبع ورودی استرژن‌های خارجی به بدن |
| خودداری از ظروف پلاستیکی شماره ۳، ۶ و ۷ | این شماره‌ها نشان‌دهنده پلیمرهایی است که EDC بیشتری آزاد می‌کنند |
| اجتناب از گرم کردن پلاستیک | حرارت آزادسازی بیشتر EDCها را تسریع می‌کند |
| استفاده از فیلتر آب | حذف PFAS و سایر آلاینده‌های محلول در آب |
| جایگزینی تابه‌های نچسب با سرامیکی | جلوگیری از تماس مستقیم با ترکیبات تفلون و مشتقات فلورینی |
علاوه بر توصیه‌های فردی، سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) و سازمان حفاظت محیط زیست (EPA) نیز قوانین سختگیرانه‌ای برای کاهش استفاده از PFAS در بسته‌بندی‌های غذایی و غربالگری EDCها وضع کرده‌اند تا از بار کلی مواجهه در جمعیت کاسته شود.
نتیجه‌گیری
اختلالات غدد درون‌ریز و یائسگی با پیوندی پیچیده از طریق تأثیر این مواد شیمیایی بر مسیرهای هورمونی، بر یکدیگر تأثیر می‌گذارند. تحقیقات جدید نشان می‌دهد قرار گرفتن در معرض EDCها می‌تواند ذخایر تخمدان را زودتر تخلیه کند و زمان بروز یائسگی را به‌طور قابل‌توجهی جلو اندازد. اعمال اقدامات پیشگیرانه فردی و سیاست‌های عمومی برای کاهش مواجهه، بهترین راهکار فعلی برای محافظت از سلامت باروری و جلوگیری از یائسگی زودرس در میان جمعیت‌های در معرض خطر است.