با اینکه بسیاری در تلاش برای کاهش وزن هستند، برخی با چالش افزایش وزن مواجه‌اند؛ و این مسئله‌ای مهم است.
تعریف کم‌وزنی (Underweight)
کم‌وزنی به‌طور بالینی معمولاً با شاخص توده بدنی (BMI) کمتر از ۱۸.۵ تعریف می‌شود. افراد با BMI بین ۱۷.۵ تا ۱۸.۵ کم‌وزن و زیر ۱۷.۵ به‌عنوان کم‌وزن شدید تلقی می‌شوند (CDC, 2023). این وضعیت برخلاف تصور رایج، می‌تواند پیامدهای جدی برای سلامت فرد داشته باشد.
شیوع و جمعیت‌های در معرض خطر
گرچه بیشتر توجه عمومی به چاقی معطوف است، اما حدود ۸ تا ۹ درصد از جمعیت در کشورهای توسعه‌یافته دچار کم‌وزنی هستند (Blanco-Schumacher, 2008). در برخی جمعیت‌ها مانند سالمندان، بیماران سرطانی، مبتلایان به HIV/AIDS، و افراد با اختلالات خوردن، شیوع بسیار بالاتر است.
علل کم‌وزنی
علل کم‌وزنی را می‌توان به سه دسته اصلی تقسیم کرد:
الف) علل فیزیولوژیک:
- ژنتیک و متابولیسم بالا
- بیماری‌های مزمن (سرطان، HIV/AIDS، بیماری‌های گوارشی مانند کرون یا سلیاک)
- پرکاری تیروئید
- اختلالات سوءجذب
- مصرف برخی داروها (ضدافسردگی‌ها، شیمی‌درمانی، متفورمین و…)
ب) علل روان‌شناختی:
- اختلالات خوردن (مانند آنورکسیا نروزا)
- افسردگی و اضطراب شدید
- استرس مزمن که منجر به کاهش اشتها یا تهوع می‌شود
ج) عوامل اجتماعی-رفتاری:
- فقر غذایی یا سوءتغذیه پنهان
- افراط در رژیم‌های لاغری یا گیاه‌خواری بدون نظارت
- افزایش فعالیت بدنی بدون جبران کالری
پیامدهای سلامت کم‌وزنی
- تضعیف سیستم ایمنی و افزایش خطر عفونت
- کاهش توده عضلانی و ضعف جسمی
- ریزش مو، شکنندگی ناخن‌ها، خشکی پوست
- آمنوره در زنان و اختلالات باروری
- پوکی استخوان ناشی از کمبود کلسیم و ویتامین D
- کم‌خونی فقر آهن و B12
- اختلالات روانی مانند اضطراب، انزوا، کاهش اعتماد به نفس
کم‌وزنی ناشی از بیماری‌های تحلیل‌برنده (Wasting Diseases)
در برخی بیماری‌ها مانند HIV/AIDS، سرطان، مولتیپل اسکلروزیس، سل و نارسایی قلبی، بدن شروع به تحلیل رفتن توده عضلانی می‌کند (Wasting syndrome). این تحلیل معمولاً به دلیل:
- افزایش نیاز انرژی بدن (تب، التهاب، عفونت)
- کاهش دریافت غذا (بی‌اشتهایی، زخم‌های دهانی، تهوع)
- سوءجذب یا اختلال در متابولیسم پروتئین
در این شرایط، کاهش توده عضلانی (lean mass) نه‌تنها کیفیت زندگی را کاهش می‌دهد بلکه با افزایش مرگ‌ومیر مرتبط است.
مداخلات تغذیه‌ای برای درمان کم‌وزنی
✅ اصول کلی:
- هدف‌گذاری وزنی واقعی و قابل‌دستیابی
- مصرف ۳ وعده غذای اصلی و ۲ تا ۳ میان‌وعده انرژی‌زا در روز
- افزایش ۵۰۰ تا ۱۰۰۰ کیلوکالری در روز بسته به نیاز
- تمرکز بر غذاهای تراکم انرژی و تغذیه‌ای بالا
✅ پیشنهادهای عملی:
- استفاده از شیر پرچرب + پودر شیر خشک در اسموتی‌ها
- افزودن کره بادام‌زمینی، آووکادو، پنیر، مغزها و روغن زیتون به غذاها
- مصرف نوشیدنی‌های مکمل مانند Ensure®، Boost® یا مکمل‌های پروتئینی
- مصرف مکمل‌هایی مانند اُمگا-۳، وِی پروتئین، ویتامین D و روی در صورت نیاز
- استفاده از داروهای افزایش‌دهنده اشتها در صورت تجویز پزشک (مانند Megace، Dronabinol)
نقش ورزش در درمان کم‌وزنی
ورزش مخصوصاً تمرین مقاومتی و وزنه‌برداری، برای افزایش توده عضلانی ضروری است. در بیماران ناتوان:
- تمرینات ایزومتریک یا استفاده از نوارهای مقاومتی پیشنهاد می‌شود.
- فعالیت‌های ساده روزمره مثل پیاده‌روی، بالا رفتن از پله، یا خرید مواد غذایی نیز مفیدند.
- ورزش همچنین با افزایش اشتها به روند بهبود کمک می‌کند.
ملاحظات روان‌شناختی
بیمار کم‌وزن ممکن است از اضطراب شدید، وسواس بدنی یا اختلالات خوردن رنج ببرد. روان‌درمانی و آموزش تصویر بدنی مثبت می‌تواند روند درمان را مؤثرتر کند. همدلی، شوخ‌طبعی به‌جا، و ارتباط مستمر از سوی درمانگر اهمیت زیادی دارد.
نتیجه‌گیری
کم‌وزنی یک وضعیت نادیده‌گرفته‌شده ولی بالقوه خطرناک است که نیاز به ارزیابی دقیق علت، مداخله تغذیه‌ای فردمحور، و حمایت روانی دارد. درمان مؤثر باید ترکیبی از تغذیه، ورزش، مداخلات روان‌شناختی و در موارد خاص دارودرمانی باشد.