اختلال وسواسی-اجباری (OCD) زمانی رخ می‌دهد که افکار مزاحم و مکرر (که به آن‌ها وسواس گفته می‌شود) باعث اضطراب زیادی شوند و فرد را وادار کنند که رفتارهای خاص و تکراری (اجبارها) را انجام دهد تا از این اضطراب رهایی یابد. این چرخه‌ها می‌توانند تمام روز فرد را اشغال کنند و کیفیت زندگی او را کاهش دهند.
OCD دارای چهار نوع اصلی است، اما ممکن است فرد علائمی از چند نوع را تجربه کند یا علائم او کاملاً با هیچ یک از این انواع مطابقت نداشته باشد.
شناخت انواع مختلف OCD به شما کمک می‌کند تا علائم خود را بهتر درک کنید و درمان مناسب را پیدا کنید.
نوع اول: وسواس آلودگی و تمیزی
وسواس آلودگی یکی از شایع‌ترین انواع اختلال وسواسی-اجباری است و تقریباً نیمی از افراد مبتلا به OCD به آن دچار هستند.
در این نوع، ترس شدید از آلودگی به میکروب‌ها، کثیفی، مواد شیمیایی یا سایر مواد وجود دارد. مثلاً لمس یک دستگیره در یا دست دادن با کسی می‌تواند به نظر فرد مبتلا، تهدید جدی سلامت باشد. این ترس‌ها می‌توانند منجر به شستشوی بیش از حد دست‌ها، تمیز کردن مکرر یا اجتناب از مکان‌ها، افراد یا اشیاء خاص شوند.
علاوه بر این، افراد ممکن است هنگام لمس برخی اشیاء احساس تنفر و حالت تهوع شدید داشته باشند که کنترل این احساسات برایشان بسیار دشوار است.
علائم وسواس آلودگی
علائم این نوع وسواس می‌تواند در افراد مختلف متفاوت باشد، اما موارد رایج شامل:
- ترس شدید از میکروب‌ها، کثیفی یا مایعات بدن
- اجتناب از مکان‌های عمومی، سرویس‌های بهداشتی یا تماس فیزیکی با دیگران
- شستشوی مکرر دست‌ها، دوش گرفتن یا انجام آیین‌های تمیز کردن که گاهی ساعت‌ها طول می‌کشد
- احساس ناپاک بودن
- نگرانی مداوم درباره آلوده بودن اشیاء یا سطوح حتی اگر به نظر تمیز برسند
- تحریک یا خشکی پوست و حتی خونریزی ناشی از شستشوی بیش از حد
- تعیین مناطق خاصی در خانه به عنوان «تمیز» و «کثیف» به طور بسیار سختگیرانه
نوع دوم: وسواس تقارن و نظم‌دهی
این نوع OCD شامل تمایل شدید به این است که همه چیز «دقیق و درست» باشد یا کاملاً مرتب و منظم چیده شود. افراد مبتلا احساس اجبار می‌کنند اشیاء را به شکلی خاص بچینند، همه چیز را متقارن کنند یا کاری را تکرار کنند تا حس کنند درست است.
این حالت فراتر از یک سلیقه معمول برای نظم دادن است و معمولاً با اضطراب و نگرانی همراه است که اگر اشیاء به ترتیب خاصی نباشند، اتفاق بدی می‌افتد. برخی افراد ساعت‌ها صرف مرتب کردن می‌کنند تا به حس رضایت برسند.
این نوع وسواس اغلب همراه با دیگر اختلالات مانند اختلالات تیک، بیش‌فعالی-کم‌توجهی (ADHD)، اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) و افسردگی دیده می‌شود.
علائم وسواس تقارن و نظم‌دهی
- تمایل شدید به چیدن اشیاء به صورت کاملاً متقارن، هم‌اندازه یا متعادل
- اضطراب یا ناراحتی زمانی که چیزها نامرتب هستند
- تکرار رفتارها مانند عبور کردن از یک در یا ضربه زدن تا زمانی که حس درست بودن ایجاد شود
- تمایل به مرتب کردن اشیاء بر اساس اندازه، رنگ یا شکل به ترتیب خاص
- مشکل در انجام کارها به دلیل تکرار یا اصلاح مکرر اقدامات
نوع سوم: شک درباره آسیب و کنترل مکرر
که گاهی «وسواس کنترل» نامیده می‌شود، حول محور شک‌های مداوم درباره احتمال آسیب رساندن به دیگران یا مسئول بودن برای اتفاقات بد است.
افراد مبتلا ممکن است نگران باشند که به طور تصادفی به کسی آسیب زده‌اند، اجاق را روشن گذاشته‌اند، در را قفل نکرده‌اند یا اشتباهی خطرناک انجام داده‌اند. این نگرانی‌ها باعث می‌شود آن‌ها بارها و بارها قفل‌ها، دستگاه‌ها یا اقدامات گذشته را کنترل کنند.
این شک‌ها حتی پس از کنترل‌های مکرر هم از بین نمی‌رود و رفتارهای کنترل کردن بیش از حد می‌شود و وقت زیادی را می‌گیرد.
علائم وسواس شک و کنترل
- نگرانی مزاحم درباره آسیب رساندن تصادفی به کسی
- افکار مکرر مانند «اگر موقع رانندگی کسی را زده باشم و متوجه نشده باشم؟»
- ترس از اشتباهی که ممکن است منجر به آسیب شود، مثل فراموش کردن خاموش کردن اجاق یا قفل کردن در
- رفتارهای تکراری مانند کنترل کردن دستگاه‌ها، درها یا مسیرهای رانندگی
- بازبینی ذهنی وقایع گذشته برای یافتن اشتباه
نوع چهارم: افکار مزاحم
همچنین به نام وسواس افکار تابو شناخته می‌شود، شامل افکار ناراحت‌کننده‌ای است که بدون اراده فرد وارد ذهنش می‌شوند.
این افکار ممکن است ایده‌های جنسی یا مذهبی نامناسب و ناخواسته باشند یا افکار آسیب رساندن به دیگران.
اکثر افراد گاهی افکار عجیب دارند، اما کسانی که به این نوع OCD دچارند، احساس گناه، شرم یا ترس شدید از داشتن این افکار دارند.
برخلاف انواع دیگر OCD که اغلب با رفتارهای بیرونی مانند شستن دست یا کنترل همراه است، اجبارهای این نوع بیشتر در ذهن اتفاق می‌افتد. برای کاهش اضطراب ممکن است فرد به طور ذهنی بشمارد، عبارات خاصی را تکرار کند یا از موقعیت‌هایی که باعث بروز این افکار می‌شوند اجتناب کند.
علائم وسواس افکار مزاحم
- افکار ناراحت‌کننده درباره آسیب رساندن به خود یا دیگران
- افکار جنسی ناخواسته، از جمله افکاری که تابو یا نامناسب اجتماعی هستند
- وسواس‌های مذهبی مانند ترس از گناه کردن یا دلخور کردن یک قدرت برتر
- تکرار مکرر رویدادها یا صحنه‌ها در ذهن
- تمرکز بر افکار «خوب» برای مقابله با افکار «بد»
- احساس گناه، شرم یا نگرانی شدید درباره معنی این افکار
- اجتناب از موقعیت‌هایی که ممکن است افکار مزاحم بازگردند
چگونه بفهمیم چه نوع OCD داریم؟
شناسایی نوع OCD معمولاً با ارزیابی توسط یک متخصص سلامت روان، مانند روان‌درمانگر، روانشناس یا روانپزشک آغاز می‌شود.
پزشک یا درمانگر درباره افکار و روش مقابله شما با آن‌ها سؤال می‌کند، احساسات ناشی از این افکار و میزان تأثیر آن‌ها روی فعالیت‌های روزانه شما را بررسی می‌کند. بر اساس الگوهای علائم، می‌تواند نوع احتمالی OCD را تشخیص دهد.
چه زمانی به پزشک مراجعه کنیم؟
بسیاری از افراد سال‌ها قبل از درخواست کمک منتظر می‌مانند چون احساس شرم می‌کنند یا علائم خود را به عنوان OCD نمی‌شناسند.
اگر فکر می‌کنید علائم OCD دارید یا افکار و رفتارهای شما مانع زندگی روزمره شده‌اند، مهم است که با یک پزشک یا متخصص سلامت روان صحبت کنید.
اکثر افراد مبتلا به OCD با درمان‌هایی مانند روان‌درمانی، دارو یا ترکیبی از آن‌ها می‌توانند علائم خود را بهبود بخشند. نوعی درمان رفتاری شناختی به نام «مواجهه و پیشگیری از پاسخ» (ERP) بسیار مؤثر است.
پزشکان ممکن است داروهای ضد افسردگی مانند مهارکننده‌های بازجذب سروتونین انتخابی (SSRI) را برای کاهش علائم تجویز کنند.
افراد مبتلا به OCD ممکن است خطر بیشتری برای داشتن افکار خودکشی یا اقدام به آن داشته باشند. اگر چنین افکاری دارید، فوراً به دنبال درمان اورژانسی باشید یا با خط ملی پیشگیری از خودکشی تماس بگیرید.
پیشگیری از OCD
در حال حاضر راه شناخته‌شده‌ای برای پیشگیری از ابتلا به OCD وجود ندارد. این اختلال ناشی از ترکیبی از عوامل ژنتیکی، شیمی مغز و تجربیات زندگی است که هنوز به طور کامل شناخته نشده‌اند.
تشخیص و درمان زودهنگام ممکن است به کنترل علائم کمک کند. اگر در خانواده شما OCD وجود دارد، شناسایی علائم اولیه و دریافت کمک سریع می‌تواند تأثیر آن را کاهش دهد.
شرایط استرس‌زا می‌توانند علائم OCD را تحریک کنند، بنابراین مدیریت استرس از طریق عادات سالم مانند ورزش، مدیتیشن یا حضور در گروه‌های حمایتی ممکن است به کاهش محرک‌ها کمک کند.
خلاصه سریع
اختلال وسواسی-اجباری را می‌توان به چهار نوع اصلی تقسیم کرد: آلودگی و تمیزی، تقارن و نظم‌دهی، شک درباره آسیب و کنترل، و افکار مزاحم.
این انواع اغلب با هم تداخل دارند و علائم می‌توانند در هر فرد متفاوت باشند. یک متخصص سلامت روان می‌تواند به شما کمک کند تا نوع OCD خود را بشناسید. حمایت و درمان در دسترس است.