ویتامین D چه می‌کند و چرا زیاده‌روی در آن خطرناک است؟
ویتامین D برای بسیاری از فرآیندهای حیاتی بدن، از جمله کمک به جذب کلسیم از رژیم غذایی، ضروری است. اما مصرف بیش‌ازحد آن می‌تواند باعث شود بدن مقدار زیادی کلسیم جذب کرده و به‌جای ذخیره در استخوان‌ها، در جریان خون انباشته شود که منجر به بروز عوارضی به نام هایپرکلسمی می‌شود.
هایپرکلسمی یا بالا رفتن سطح کلسیم خون، اختلالی خطرناک است که می‌تواند بسیاری از عملکردهای بدن را مختل کند. این وضعیت زمانی رخ می‌دهد که سطح ویتامین D بیش از نیاز بدن باشد و بدن نتواند تعادل کلسیم را حفظ کند.
عوارض جانبی
۱. کاهش اشتها، تهوع و استفراغ
یکی از اولین علائمی که ممکن است نشان دهد مقدار ویتامین D در بدن بیش از حد نیاز است، احساس تهوع یا ناراحتی معده است. علائم گوارشی معمولاً نخستین نشانه‌های مسمومیت با ویتامین D هستند و اغلب بلافاصله قابل تشخیص‌اند.
هایپرکلسمی می‌تواند موجب تحریک سیستم گوارشی شود و در نتیجه علائمی مانند کاهش اشتها، تهوع و استفراغ ایجاد شود. زمانی که سطح کلسیم بالا می‌رود، بدن تلاش می‌کند این میزان اضافی را دفع کند که ممکن است خود را با علائم گوارشی غیرعادی بروز دهد.¹
Tanja Ivanova / Getty Images
همچنین، حساسیت شکمی یا درد شکم می‌تواند از نشانه‌های مسمومیت با ویتامین D باشد.² این نشانه‌ها معمولاً در مراحل اولیه قابل تشخیص‌اند و اگر نادیده گرفته شوند، ممکن است به مراحل شدیدتر منتهی شوند.
۲. ضعف، خستگی و احساس ناخوشی عمومی
خستگی، علامتی غیر اختصاصی است و می‌تواند نشان‌دهنده طیف وسیعی از مشکلات سلامتی باشد. اما یکی از دلایلی که مصرف زیاد ویتامین D می‌تواند باعث خستگی بیشتر از حد معمول شود، به هم خوردن تعادل مایعات و الکترولیت‌ها در بدن در نتیجه افزایش کلسیم است.
در این حالت، ممکن است علائمی نظیر سرگیجه، تحریک‌پذیری یا بی‌حالی کلی (Malaise) نیز تجربه شود.³ این تغییرات ممکن است ناشی از تأثیر افزایش کلسیم بر سیستم عصبی و متابولیسم بدن باشد.
۳. تکرر ادرار و کم‌آبی بدن
زمانی که سطح کلسیم در خون بیش‌ازحد بالا می‌رود، کلیه‌ها تلاش می‌کنند آن را از بدن دفع کنند. کلیه‌ها مسئول اصلی تصفیه خون و دفع مواد زائد و سموم از بدن هستند و این وظیفه با افزایش کلسیم بیش‌ازپیش دشوار می‌شود.
فشار زیاد روی کلیه‌ها برای دفع کلسیم اضافی می‌تواند منجر به افزایش تعداد دفعات ادرار شود، حتی اگر فرد مایعات بیشتری ننوشیده باشد.² ادرار کردن زیاد به دفع کلسیم کمک می‌کند، اما در بلندمدت می‌تواند منجر به کم‌آبی بدن و علائمی مانند تشنگی، خستگی یا سردرد شود.³
همچنین، کم‌آبی بدن ممکن است خود را به صورت خشکی پوست یا غشای مخاطی (مانند چشم و بینی) نشان دهد. این وضعیت در صورت تداوم می‌تواند عملکرد کلی بدن را دچار اختلال کند.
۴. درد استخوان و تجمع کلسیم در بافت‌ها
اگرچه ویتامین D برای سلامت استخوان‌ها ضروری است، اما مصرف بیش‌ازحد آن می‌تواند تأثیر معکوس داشته باشد و منجر به درد استخوان شود. این مسئله به‌ویژه در شرایطی رخ می‌دهد که کلسیم اضافی به‌درستی در استخوان‌ها ذخیره نمی‌شود.
مقدار زیاد ویتامین D باعث جذب بیشتر کلسیم در بدن می‌شود. بخشی از این کلسیم به‌جای ورود به استخوان‌ها، در جریان خون باقی می‌ماند و بخش دیگر ممکن است در مفاصل، رگ‌های خونی و بافت‌های نرم تجمع یابد که به صورت سفتی، درد یا ناراحتی بروز می‌کند.⁴
در صورتی که این وضعیت اصلاح نشود، تجمع بیش‌ازحد کلسیم ممکن است منجر به سنگ کلیه یا آسیب به رگ‌های خونی شود و مشکلات قلبی-عروقی از جمله ضربان نامنظم قلب (آریتمی) را ایجاد کند.⁵³
۵. علائم عصبی و مغزی
علائم عصبی مانند سردرگمی، مه‌آلودگی ذهنی (Mental Fog) یا کاهش تمرکز می‌توانند نشانه‌ای از بالا بودن سطح ویتامین D و در پی آن، افزایش بیش‌ازحد کلسیم باشند. این علائم ممکن است ناگهانی یا تدریجی ظاهر شوند.
هایپرکلسمی می‌تواند سیگنال‌دهی عصبی و تعادل مایعات مغزی را مختل کند و باعث ایجاد مشکلاتی مانند گیجی، عدم تمرکز، تحریک‌پذیری و حتی بی‌قراری ذهنی شود.³ این نوع علائم باید جدی گرفته شوند، زیرا ممکن است عملکرد شناختی فرد را تحت‌تأثیر قرار دهند.
عوامل مؤثر بر افزایش خطر عوارض جانبی
برخی از افراد بیشتر از سایرین در معرض عوارض جانبی ویتامین D قرار دارند، از جمله کسانی که دچار شرایط یا عوامل زیر هستند:
- هایپرپاراتیروئیدیسم: در این بیماری، غدد پاراتیروئید بیش‌ازحد هورمون پاراتیروئید (PTH) ترشح می‌کنند که سطح کلسیم خون و استخوان‌ها را تنظیم می‌کند. این اختلال می‌تواند باعث بالا رفتن کلسیم خون شود و اثرات ویتامین D را تشدید کند.⁶
- بیماری‌های گرانولوماتوز مانند سارکوئیدوز: این بیماری‌ها باعث واکنش بیش‌ازحد سیستم ایمنی می‌شوند و ممکن است تولید ویتامین D فعال در بدن را افزایش دهند. مصرف ویتامین D بدون مشورت با پزشک در این شرایط می‌تواند منجر به مسمومیت شود.⁷
- مصرف مکمل‌های دیگر: اگر فرد از مکمل‌های متعدد استفاده کند، باید آگاه باشد که ممکن است ویتامین D از منابع مختلف به بدن برسد. برای مثال، بسیاری از مولتی‌ویتامین‌ها حاوی ویتامین D هستند و افزودن یک مکمل دیگر می‌تواند خطر مسمومیت را افزایش دهد.
- استفاده از برخی داروها: داروهایی مانند دیورتیک‌های تیازیدی، لانوزین (دیگوکسین) و کاردیزم (دیلتیازم) که برای دفع مایعات اضافی استفاده می‌شوند، ممکن است هایپرکلسمی را تشدید کنند.⁸ اگر فرد به علت مصرف بیش‌ازحد ویتامین D دچار افزایش کلسیم شده باشد، استفاده از این داروها می‌تواند خطر آریتمی قلبی را افزایش دهد.
چه مقدار ویتامین D بیش‌ازحد محسوب می‌شود؟
میزان توصیه‌شده روزانه برای ویتامین D در بزرگسالان ۶۰۰ واحد بین‌المللی (IU) است. این مقدار معمولاً از طریق تغذیه مناسب، قرار گرفتن در معرض نور خورشید و در صورت نیاز، مصرف مکمل به‌دست می‌آید.
طبق گفته مؤسسه ملی سلامت ایالات متحده (NIH)، یک فرد بالغ سالم نباید بیش از ۴۰۰۰ واحد IU ویتامین D در روز دریافت کند.⁹ مصرف بیش‌ازاین مقدار به‌صورت مداوم می‌تواند بدن را در معرض مسمومیت قرار دهد.
از کجا بدانیم که به مکمل ویتامین D نیاز داریم؟
بهترین راه برای تشخیص نیاز به مصرف مکمل ویتامین D، انجام آزمایش خون توسط پزشک است. این آزمایش به پزشک کمک می‌کند تصمیم بگیرد که آیا فرد نیاز به دوز نگهدارنده روزانه دارد یا باید به‌صورت موقت از دوز بالاتری برای درمان کمبود استفاده کند.
پیروی از دستورالعمل‌های پزشک در مورد دوز مصرفی مکمل ویتامین D ضروری است. خودسرانه مصرف کردن مکمل‌ها می‌تواند پیامدهای خطرناکی به‌ویژه برای سلامت استخوان‌ها، کلیه‌ها و قلب به همراه داشته باشد.
چه کسانی نباید مکمل ویتامین D مصرف کنند؟
اگرچه ویتامین D یک ماده مغذی مهم است، اما برخی افراد باید هنگام تصمیم‌گیری برای مصرف مکمل آن، احتیاط بیشتری به خرج دهند. به‌ویژه:
- افرادی که دچار شرایط پزشکی مانند هایپرکلسمی، هایپرپاراتیروئیدیسم یا بیماری‌های گرانولوماتوز هستند
- افرادی که از سایر مکمل‌های حاوی کلسیم یا ویتامین D استفاده می‌کنند
- افرادی که سطح ویتامین D در خونشان به‌طور طبیعی بالا است¹⁰
نکات کلیدی
- ویتامین D یک ویتامین ضروری است، اما دریافت بیش‌ازحد آن، به‌ویژه از طریق مکمل‌ها، می‌تواند عوارض جدی ایجاد کند.
- مصرف زیاد ویتامین D ممکن است منجر به افزایش خطرناک سطح کلسیم در خون شود که می‌تواند باعث خستگی، تهوع، گیجی و آسیب به رگ‌های خونی شود.
- پیش از افزودن مکمل ویتامین D به رژیم خود، حتماً سطح آن را در خون بررسی کنید و طبق دستور پزشک عمل کنید.