اگر عادت‌های غذایی و ورزشی‌تان را تغییر نداده‌اید اما به‌طور ناگهانی و سریع در حال افزایش وزن هستید، دلایل احتمالی می‌توانند شامل اضطراب و افسردگی، اختلالات هورمونی، بی‌خوابی و مصرف برخی داروها باشند.
در چنین شرایطی، بسیار مهم است که به یک متخصص مراقبت‌های بهداشتی مراجعه کنید تا بتواند علت زمینه‌ای افزایش وزن ناخواسته را شناسایی کند.
1. کم‌کاری تیروئید (Hypothyroidism)
کم‌کاری تیروئید زمانی رخ می‌دهد که غده تیروئید شما – که به شکل پروانه‌ای در ناحیه جلوی گردن قرار دارد – به میزان کافی هورمون ترشح نمی‌کند. علائم شایع آن شامل افزایش وزن، پف‌کردگی صورت و بزرگ شدن غده تیروئید (گواتر) است که باعث می‌شود گردن متورم به نظر برسد. همچنین ممکن است دچار خستگی مفرط، خشکی پوست و نازک شدن موها شوید.
تیروئید نقش اساسی در تنظیم متابولیسم بدن دارد. متابولیسم، فرآیندی است که بدن از طریق آن انرژی تولید می‌کند و کالری می‌سوزاند. اگر غده تیروئید هورمون کافی تولید نکند، متابولیسم پایه کاهش می‌یابد و بدن کالری کمتری می‌سوزاند. در نتیجه، با وجود تغذیه و فعالیت فیزیکی مشابه گذشته، ممکن است دچار افزایش وزن شوید.
از نظر علمی، کاهش سطح هورمون‌های تیروئیدی مانند T3 (تری‌یدوتیرونین) و T4 (تیروکسین) موجب کند شدن عملکرد سلول‌ها، کاهش تولید گرما و کاهش مصرف انرژی می‌شود.
2. سندرم کوشینگ (Cushing’s Syndrome)
سندرم کوشینگ زمانی رخ می‌دهد که بدن شما به‌مدت طولانی مقدار زیادی کورتیزول (هورمون استرس) تولید می‌کند. یکی از پیامدهای این وضعیت، تجمع غیرطبیعی چربی در ناحیه شکم و اطراف صورت است.
علائم دیگر شامل ایجاد ترک‌های پوستی (استریا) و کبودی آسان می‌باشند. این بیماری می‌تواند در نتیجه مصرف بلندمدت داروهای کورتیکواستروئیدی مانند پردنیزون ایجاد شود. همچنین ممکن است به دلیل وجود تومور در غده هیپوفیز (واقع در مغز) باشد. این تومور منجر به افزایش ترشح هورمونی به نام ACTH می‌شود که در ادامه غدد فوق کلیوی را تحریک می‌کند تا کورتیزول بیشتری تولید کنند.
کورتیزول در بدن نقش مهمی در تنظیم گلوکز خون، پاسخ ایمنی و ذخیره چربی دارد. افزایش مزمن آن می‌تواند به تخریب توده عضلانی، تجمع چربی مرکزی، پوکی استخوان و افزایش قند خون نیز منجر شود.
3. افسردگی و اضطراب
پرخوری یا تغذیه احساسی از مکانیسم‌های رایج مقابله‌ای در افراد مبتلا به اختلالات خلقی مانند افسردگی و اضطراب است. این اختلالات روانی می‌توانند منجر به خستگی مزمن، تحریک‌پذیری، کاهش تمرکز و عدم تمایل به فعالیت بدنی شوند.
زمانی که احساس افسردگی یا بی‌قراری دارید، ممکن است کمتر ورزش کنید یا بیشتر به غذاهای پرکالری و ناسالم روی بیاورید، به‌ویژه خوراکی‌هایی که سریعاً احساس رضایت ایجاد می‌کنند.
در صورت تجربه مداوم احساس افسردگی، اضطراب، بی‌علاقگی به فعالیت‌های لذت‌بخش، یا اختلال خواب، مشورت با یک متخصص سلامت روان توصیه می‌شود. درمان روان‌شناختی یا دارویی می‌تواند نه‌تنها خلق‌وخوی شما را بهبود دهد، بلکه به حفظ وزن سالم نیز کمک کند.
4. بی‌خوابی (Insomnia)
کمبود خواب عملکرد طبیعی هورمون‌های تنظیم‌کننده گرسنگی را مختل می‌کند. به‌طور خاص، هورمون گرلین که مسئول تحریک اشتهاست، پس از یک شب بی‌خوابی افزایش می‌یابد. در مقابل، هورمون لپتین که سیگنال سیری به مغز می‌فرستد، کاهش می‌یابد.
این عدم تعادل باعث می‌شود بیشتر احساس گرسنگی کنید و بیشتر غذا بخورید. همچنین کم‌خوابی بر تصمیم‌گیری و خودکنترلی تأثیر می‌گذارد. زمانی که خسته هستید، رفتارهای تکانشی افزایش می‌یابند و احتمال دارد تمایل بیشتری به خوردن غذاهای شیرین یا چرب داشته باشید.
بی‌خوابی مزمن نه‌تنها باعث افزایش دریافت کالری می‌شود بلکه با کاهش فعالیت بدنی روزانه نیز همراه است. به‌علاوه، سطح کورتیزول نیز در افراد بی‌خواب بالا می‌رود که خود عاملی برای تجمع چربی به‌ویژه در شکم است.
هرچند هنوز تحقیقات بیشتری برای درک کامل رابطه خواب و وزن لازم است، اما شواهد علمی کنونی این ارتباط را تأیید می‌کنند.
5. داروها
برخی داروها می‌توانند به‌عنوان یک عارضه جانبی، باعث افزایش وزن شوند. به‌ویژه داروهای روان‌پزشکی مانند داروهای ضدافسردگی، داروهای تثبیت‌کننده خلق (مانند لیتیوم) و داروهای ضدروان‌پریشی با افزایش اشتها یا کاهش متابولیسم می‌توانند به چاقی منجر شوند.
همچنین داروهای درمان فشار خون بالا یا انسولین و داروهای دیابت می‌توانند ذخیره چربی را افزایش دهند یا مصرف قند توسط بدن را دچار اختلال کنند.
پیش از شروع مصرف هر داروی نسخه‌ای یا بدون نسخه، از پزشک یا داروساز بپرسید که آیا افزایش وزن جزء عوارض جانبی آن است یا خیر، و در صورت نیاز گزینه‌های جایگزین را بررسی کنید.
6. دوره پیش‌یائسگی و یائسگی (Perimenopause و Menopause)
در طی سال‌های منتهی به یائسگی (پری‌منوپاز) و در دوران یائسگی، سطح هورمون استروژن در بدن به‌طور طبیعی کاهش می‌یابد. این کاهش می‌تواند باعث تجمع چربی به‌ویژه در ناحیه شکم شود.
چربی شکمی نه‌تنها از نظر زیبایی‌شناسی نگران‌کننده است، بلکه با افزایش خطر بیماری‌های قلبی، دیابت نوع ۲، و فشار خون بالا نیز همراه است.
تغییرات متابولیکی در این دوران – مانند کاهش توده عضلانی و افزایش مقاومت به انسولین – نیز نقش مهمی در افزایش وزن دارند. پیروی از یک رژیم غذایی غنی از مواد مغذی، ورزش منظم به‌ویژه تمرینات مقاومتی و هوازی، و مدیریت استرس می‌تواند به کنترل وزن در این دوران کمک کند.
7. سندرم تخمدان پلی‌کیستیک (PCOS)
سندرم تخمدان پلی‌کیستیک یک اختلال هورمونی است که با عدم تعادل بین هورمون‌های زنانه (استروژن) و هورمون‌های مردانه (آندروژن‌ها) مشخص می‌شود. این اختلال می‌تواند منجر به آکنه، قاعدگی نامنظم، رشد موهای زائد صورت و بدن، و افزایش وزن شود.
PCOS نحوه عملکرد انسولین در بدن را مختل می‌کند. انسولین هورمونی است که گلوکز (قند) را از خون به سلول‌ها می‌برد تا به‌عنوان انرژی استفاده شود. در PCOS، بدن نسبت به انسولین مقاومت نشان می‌دهد، بنابراین گلوکز به‌جای مصرف، به‌صورت چربی ذخیره می‌شود.
این وضعیت اغلب با افزایش چربی شکمی همراه است، اصطلاحاً به آن “شکم PCOS” می‌گویند. درمان آن نیازمند تغییر سبک زندگی، کنترل قند خون، ورزش منظم و در برخی موارد استفاده از داروهایی مانند متفورمین است.
8. تومورهای رحم یا تخمدان
در گزارشی در سال ۲۰۱۸، یک زن ۵۳ ساله به دلیل تنگی نفس به بیمارستان مراجعه کرد و پزشکان توموری ۶۱ پوندی (حدود ۲۸ کیلوگرم) را از رحم او خارج کردند. به‌نظر می‌رسید این تومور سال‌ها بدون تشخیص در بدنش رشد کرده باشد.
اگرچه چنین مواردی نادر هستند، اما این گزارش نشان می‌دهد که تومورهای بزرگ لگنی (رحمی یا تخمدانی) می‌توانند شکم را مانند چربی اضافی بیرون‌زده نشان دهند، به‌ویژه اگر بدون درمان باقی بمانند. در این مورد خاص، تومور خوش‌خیم بود، اما تومورهای دیگری می‌توانند بدخیم (سرطانی) باشند.
علائم دیگر تومورهای تخمدان یا رحم می‌تواند شامل درد در ناحیه پایین کمر، خونریزی واژینال غیرعادی، درد در هنگام رابطه جنسی و یبوست باشد.
مروری سریع
افزایش سریع وزن ممکن است دلایل گوناگونی داشته باشد؛ از جمله اضطراب، افسردگی، بی‌خوابی، مصرف برخی داروها و اختلالات هورمونی مانند PCOS.
مراجعه به پزشک برای بررسی علت افزایش وزن ناگهانی بسیار اهمیت دارد. تشخیص به‌موقع می‌تواند به شناسایی اختلالات زمینه‌ای و طراحی یک برنامه درمانی مؤثر کمک کند.