در این مقاله به بررسی ۷ تست تشخیصی کمبود آهن در آزمایش خون یعنی هموگلوبین، هماتوکریت، آهن سرم، ظرفیت تام باند شدن آهن و ترانسفرین اشباع، فریتین سرم و تست رسپتور ترانسفرین سرم می پردازیم.
هماتوکریت با حجم سلول فشرده و هموگلوبین در تشخیص کمبود آهن در آزمایش خون
هماتوکریت (HCT) و هموگلوبین (Hgb) دو بخش از CBC معمول بوده و همراه با یکدیگر به‌منظور ارزیابی وضعیت آهن اندازه‌گیری می‌شود. هماتوکریت اندازه‌گیری درصد سلول‌های قرمز خون در حجم کامل خون می‌باشد معمولاً درصد هماتوکریت ۳ برابر غلظت هموگلوبین برحسب g / dL است.
میزان هماتوکریت تحت تأثیر، مقدار بسیار بالای سلول سفید خون و وضعیت هیدراسیون قرار می‌گیرد. افرادی که در ارتفاعات بالا زندگی می‌کنند اغلب دارای مقادیر بالاتری هماتوکریت می‌باشند.
در افراد بالای ۵۰ سال مقادیر نسبتا پایین هماتوکریت نسبت به افراد جوان‌تر شایع‌تر است. غلظت هموگلوبین، مقیاسی از مقدار کل هموگلوبین در خون محیطی است.
غلظت هموگلوبین نسبت به هماتوکریت، اندازه‌گیری مستقیم‌تری از کمبود آهن می‌باشد، زیرا هموگلوبین تام را در سلول‌های قرمز خون نسبت به درصد حجم کامل خون، تا حدودی نشان می‌دهد.
هموگلوبین و هماتوکریت در چهار نوع آنمی تغذیه‌ای پایین‌تر از حد طبیعی بوده و بایستی همیشه همراه با دیگر یافته‌ها آزمایشگاهی و تاریخچه پزشکی اخیر بیمار ارزیابی شوند.
آهن سرم
آهن سرم، میزان آهن در گردش را که به ترانسفرین متصل است اندازه‌گیری می‌کند. بااین‌حال، به دلیل تغییرات گسترده روزانه، یک شاخص نسبتا ضعیف از وضعیت آهن حتی در افراد سالم می‌باشد.
همچنین تغییرات دوره‌ای در آن وجود دارد، بالاترین غلظت آن در میانه صبح (۶ صبح تا ۱۰ قبل از ظهر) و یک کاهش، به‌طور متوسط ۳۰٪ کمتر از صبح، در میانه بعدازظهر اتفاق می‌افتد.
بنابراین آهن سرم بایستی همراه با دیگر یافته‌های آزمایشگاهی و تاریخچه پزشکی اخیر به‌منظور ارزیابی وضعیت آهن بررسی گردد.
ظرفیت تام باند شدن آهن و ترانسفرین اشباع
ظرفیت تام باند شدن آهن (TIBC) یک روش مستقیم برای اندازه‌گیری همه پروتئین‌های قابل‌دسترسی برای باند شدن به آهن سیال بوده و به تعداد جایگاه‌های باند شدن آزاد روی پروتئین انتقال‌دهنده آهن (ترانسفرین) بستگی دارد.
هر مولکول ترانسفرین در هر یک‌دو جایگاه باند شدن، به یک یون فریک متصل شده و دو یون بیکربنات در جایگاه‌های جدا متصل می‌شود. زیست دسترسی آهن داخل سلولی، سنتز و ترشح ترانسفرین را تنظیم می‌کند. بنابراین، غلظت ترانسفرین در افراد دارای کمبود آهن افزایش می‌یابد.
علاوه بر این، زمانی که مقدار آهن ذخیره قابل‌دسترسی برای رها شدن به ترانسفرین و دریافت آهن رژیمی پایین است، اشباع ترانسفرین کاهش می‌یابد.
از آنجائی که اتصال بیکربنات به ترانسفرین برای فعال کردن کامل باند شدن آهن نیاز است، از دست دهی آهن سرم از طریق قرار گرفتن در لوله جمع‌آوری مقادیر ناکافی آهن می‌تواند اشباع ناکافی ترانسفرین را حتی در حضور آهن زیاد توضیح دهد. به دلیل این اختلاف، نسبت مستقیم TIBC با میزان ترانسفرین نسبت ۱ به ۱ نمی‌باشد.
استثناهایی برای قانون کلی وجود دارد که در افراد دارای کمبود آهن، اشباع ترانسفرین کاهش و TIBC افزایش می‌یابد. برای مثال TIBC در افراد مبتلابه هپاتیت افزایش می‌یابد. همچنین در افراد دچار هیپوکسی، زنان باردار با زنان دریافت‌کننده داروهای ضدبارداری خوراکی یا درمان جایگزین استروژن، افزایش می‌یابد.
از طرف دیگر، در افراد دچار سرطان، نفریت و آنمی همولیتیک کاهش می‌یابد. علاوه بر این، میزان ترانسفرین پلاسما ممکن است در افراد دارای سو تغذیه، بار زیاد مایعات و بیماری کبدی کاهش یابد.
بنابراین، اگرچه اشباع ترانسفرین و TIBC نسبت به مقادیر هموگلوبین و هماتوکریت اختصاصی‌تر هستند، ولی شاخص‌های ایده آل از وضعیت آهن نمی‌باشند.
یک نگرانی دیگر درباره کاربرد مقادیر آهن سرم، TIBC و اشباع ترانسفرین این است که مقادیر طبیعی تا زمانی وجود دارد که کمبود آشکار واقعاً پیشرفت کند. بنابراین، این تست‌ها نمی‌تواند پایین آمدن ذخایر آهن و کمبودهای آهن را پیش از آنمی تعیین کند.
(TIBC /آهن سرم) * ۱۰۰ =درصد اشباع ترانسفرین
فریتین سرم
فریتین به‌عنوان پروتئین ذخیره‌ای، آهنی را که به‌طور طبیعی در کبد (سیستم رتیکواندوتلیال) طحال و مغز استخوان جمع شده، پنهان می‌کند.
زمانی که نیاز به آهن افزایش می‌یابد، مقادیر فریتین داخل سلولی نیز به‌منظور اصلاح ذخایر آهن افزایش می‌یابد و مقدار کمی از این فریتین به گردش خون نشت می‌کند.
فریتین می‌تواند توسط روش‌هایی که در بیشتر آزمایشگاه‌ها قابل‌دسترسی است، اندازه‌گیری شود.
در افراد دارای ذخایر طبیعی آهن، ۱ نانوگرم بر میلی‌گرم فریتین سرم تقریباً ۸ میلی‌گرم آهن ذخیره دارد. بنابراین اندازه‌گیری فریتینی که به داخل سرم نشت کرده است یک شاخص عالی از اندازه حوضچه ذخایر آهن بدن می‌باشد.
ACD شرایطی است که در آن فریتین در ارتباط با ذخایر آهن افت می‌کند. ACD فرم شایع آنمی در بیماران بستری در بیمارستان بوده و در طی اختلالات التهابی، عفونی و نئوپلاستیک رخ می‌دهد.
ACD در طی التهاب به دلیل کاهش تولید سلول قرمز در اثر جریان ناکافی آهن جایگاه‌های ذخیره، به وجود می‌آید این مسئله ظاهراً به علت رهایی سیتوکاین هایی نظیر اینترلوکین -۱ و TNF بوده که تقسیم پیش سازهای اریتروئید و حتی تولید اریتروپویتین را مهار می‌نمایند.
در افراد مبتلابه آرتریت، به علت کاهش جذب آهن از دستگاه گوارش تخلیه آهن ذخیره‌شده تا حدودی پیشرفت می‌کند.
همچنین مصرف منظم داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی می‌تواند منجر به از دست دهی پنهان خون از دستگاه گوارش (GI) شود این فرم آنمی معمولاً خفیف و نرموسیتیک می‌باشد.
بااین‌حال، در ۳۰ تا ۵۰٪ بیماران، سلول‌های قرمز میکروسیتیک و هیپوکرومیک (به دلیل نداشتن مقادیر کافی هموگلوبین) ساخته‌شده، میزان آهن سرم و TIBC پایین بوده و ذخایر آهن طبیعی آهن در پلاسما موجود باشد.
اگرچه در برخی موارد ذخایر آهن ممکن است تخلیه شود. اما ممکن است میانجی‌های التهابی موجب بازگشت فریتین به سطوح طبیعی آن شوند.
بیماران مبتلابه ناراحتی‌های التهابی مزمن نظیر آرتریت روماتوئید ممکن است فقر ذخایر یا کاهش ذخایر داشته باشند. ACD فرمهای بسیاری داشته و بایستی از آنمی فقر آهن تشخیص داده شود تا مکمل یاری آهن به‌طور نامناسب شروع نگردد.
تست رسپتور ترانسفرین سرم
تست رسپتور ترانسفرین سرم (STFR) برای اندازه‌گیری وضعیت آهنی که تحت تأثیر شرایط التهابی نمی‌باشد، استفاده می‌شود. پروتئین رسپتور ترانسفرین به هولوترانسفرین (ترانسفرین -Fe III) در طی برداشت آهن سلولی باند می‌شود.
زمانی که میزان آهن سلولی کاهش می‌یابد، سنتز رسپتور ترانسفرین سرم بالا می‌رود.
تست رسپتور ترانسفرین سرم مقدار این پروتئین را در سطح سلول منعکس ساخته و افزایش میزان سرمی آن برای تعیین کمبود و تشخیص اتیولوژی کمبود آهن در شرایط التهابی، ارزیابی خون‌سازی در افراد دریافت‌کننده اریتروپویتین و نیز ارزیابی وضعیت آهن در طی بارداری مفید است.
اما در ارزیابی وضعیت آهن در بیمارانی که افزایش خون‌سازی به‌طور هم‌زمان وجود دارد نظیر آنمی مگالوبلاستیک یا تالاسمی مفید نخواهد بود. همچنین، مانند فریتین سرم یک روش حساس و اختصاصی برای تشخیص و تمایز آنمی کمبود آهن از آنمی بیماری‌های التهابی و مزمن در بیماران سالخورده مبتلابه آنمی نمی‌باشد.
خلاصه:
بطور خلاصه از بین ۷ تست تشخیصی کمبود آهن در آزمایش خون یعنی هموگلوبین، هماتوکریت، آهن سرم، ظرفیت تام باند شدن آهن و ترانسفرین اشباع، فریتین سرم و تست رسپتور ترانسفرین سرم؛ فریتین از همه، شاخص بهتری است.
