شب‌کوری یا نیکتالوپی به مشکل قابل‌توجه در دید در شرایط نور کم یا تاریکی اشاره دارد. این حالت به‌خودی‌خود یک بیماری نیست، بلکه نشانه‌ای از سایر شرایط بینایی یا مشکلات سلامتی است [1]. شب‌کوری می‌تواند زندگی روزمره را تحت تأثیر قرار دهد، به‌ویژه هنگام رانندگی در شب یا حرکت در محیط‌های کم‌نور. این مقاله به بررسی 8 دلیل اصلی شب‌کوری، علائم آن، روش‌های تشخیص و گزینه‌های درمانی می‌پردازد و راهکارهایی برای مدیریت این مشکل ارائه می‌دهد.
دلایل شب‌کوری
عوامل ایجادکننده
شب‌کوری می‌تواند ناشی از عوامل مختلفی باشد، از کمبود مواد مغذی گرفته تا بیماری‌های چشمی، داروها و پیری. در ادامه، 8 دلیل اصلی شب‌کوری بررسی می‌شوند:
1. کمبود ویتامین A
کمبود ویتامین A یکی از علل شایع شب‌کوری است. سلول‌های میله‌ای (rod cells) در شبکیه چشم، که مسئول دید در نور کم هستند، برای عملکرد صحیح به رنگدانه‌ای به نام رودوپسین (rhodopsin) نیاز دارند. کمبود ویتامین A تولید رودوپسین را کاهش می‌دهد و باعث مشکل در دید در نور کم می‌شود [2]. گروه‌های در معرض خطر کمبود ویتامین A شامل موارد زیر هستند [3]:
- افراد مبتلا به التهاب روده (مانند بیماری کرون یا کولیت اولسراتیو)
- بیماری‌های کبد یا پانکراس
- افرادی که جراحی بای‌پس معده انجام داده‌اند
- رژیم‌های غذایی بسیار محدود
- کودکان خردسال و زنان باردار در کشورهای کم‌درآمد یا در حال توسعه (به دلیل سوءتغذیه یا بیماری‌های عفونی)
مدیریت کمبود ویتامین A:
Illustration by Theresa Chiechi for Verywell Health
- تغییرات رژیم غذایی: مصرف غذاهای غنی از ویتامین A مانند سبزیجات برگ‌دار (اسفناج، کلم‌پیچ)، هویج، سیب‌زمینی شیرین، تخم‌مرغ، طالبی و پرتقال می‌تواند به بهبود علائم کمک کند [4].
- مکمل‌ها: در برخی موارد، مکمل‌های ویتامین A ممکن است لازم باشد، اما فقط باید تحت نظر پزشک مصرف شوند، زیرا مصرف بیش از حد ویتامین A می‌تواند سمی باشد [4].
2. آسیب‌دیدگی
شبکیه، لایه‌ای در پشت چشم که شامل سلول‌های مخروطی (برای دید رنگی) و میله‌ای (برای دید در نور کم) است، در اثر آسیب یا بیماری ممکن است دچار اختلال شود [5]. آسیب به سلول‌های میله‌ای، چه به دلیل ضربه فیزیکی به چشم یا بیماری‌های مرتبط، می‌تواند توانایی دید در نور کم را کاهش دهد. برای مثال، آسیب‌های ناشی از ضربه به سر یا چشم می‌توانند به شبکیه صدمه بزنند و شب‌کوری را به همراه داشته باشند.
3. بیماری‌های پزشکی
برخی بیماری‌های چشمی می‌توانند باعث شب‌کوری یا کاهش توانایی دید در نور کم شوند. این بیماری‌ها عبارت‌اند از:
- آب‌مروارید (کاتاراکت): مناطق کدر در عدسی چشم نور را مسدود یا تحریف می‌کنند و باعث کاهش دید در نور کم می‌شوند [6].
- کوریوئیدرمیا: یک بیماری ژنتیکی نادر که باعث از دست رفتن پیش‌رونده بینایی می‌شود و اغلب با شب‌کوری شروع می‌شود [7].
- خشکی چشم: کمبود اشک یا اشک با کیفیت پایین می‌تواند به سطح چشم آسیب برساند و دید در نور کم را مختل کند [8].
- گلوکوم: فشار بالای داخل چشم به عصب بینایی و عروق خونی آسیب می‌رساند و می‌تواند دید محیطی و شبانه را تحت تأثیر قرار دهد. برخی داروهای گلوکوم باعث تنگ شدن مردمک می‌شوند که دید در نور کم را دشوارتر می‌کند [1].
- کراتوکونوس: انحنای غیرطبیعی قرنیه می‌تواند دید در نور کم را مختل کند [1].
- دژنراسیون ماکولا: تغییرات در شبکیه می‌توانند باعث تحریف و نقاط کور شوند که بر دید روز و شب تأثیر می‌گذارند [2].
- دیابت کنترل‌نشده: نوسانات قند خون می‌تواند سطح اکسیژن در چشم را کاهش دهد و باعث شب‌کوری، نقاط شناور یا تاری دید شود [2].
- رتنیت پیگمنتوزا و سایر بیماری‌های شبکیه: آسیب به سلول‌های میله‌ای در لبه‌های شبکیه می‌تواند دید در نور کم را مختل کند [2].
- سندرم آشر: یک بیماری ژنتیکی نادر که باعث کاهش شنوایی و بینایی (به دلیل رتنیت پیگمنتوزا) می‌شود [9].
- شب‌کوری مادرزادی وابسته به X: یک اختلال شبکیه که معمولاً باعث شب‌کوری و سایر مشکلات بینایی می‌شود [10].
4. خطاهای انکساری
مشکلات بینایی در طول روز، مانند نزدیک‌بینی (مایوپیا)، دوربینی یا آستیگماتیسم، می‌توانند دید در شب را نیز دشوار کنند [4]. این خطاهای انکساری معمولاً با عینک یا لنزهای تماسی قابل‌تصحیح هستند [2].
5. جراحی انکساری
جراحی‌های انکساری مانند لیزیک (LASIK) ممکن است بر دید در شب تأثیر بگذارند و مشکلاتی مانند موارد زیر ایجاد کنند [11]:
- مشکل در دید در شرایط نور کم
- خیرگی (glare)
- هاله‌های نورانی اطراف چراغ‌ها
- اختلالات بینایی قابل‌توجه هنگام رانندگی در شب
- ستاره‌فشان (starbursts) اطراف منابع نور
این علائم معمولاً طی چند هفته تا چند ماه بهبود می‌یابند، اما در برخی موارد ممکن است طولانی‌مدت یا دائمی باشند.
6. داروها
برخی داروها می‌توانند با تأثیر بر اندازه مردمک یا عملکرد شبکیه، دید در شب را مختل کنند. این داروها شامل موارد زیر هستند [4,5,6]:
- ضدافسردگی‌ها
- آنتی‌هیستامین‌ها
- داروهای ضد روان‌پریشی
- بتابلوکرها (برای کاهش فشارخون)
- قرص‌های ضدبارداری
- داروهای کاهنده کلسترول
- دیورتیک‌ها (قرص‌های ادرارآور)
اگر دارویی باعث شب‌کوری شده است، با پزشک خود درباره تغییر دوز یا جایگزینی دارو مشورت کنید.
7. افزایش سن
با افزایش سن، تغییرات طبیعی در چشم می‌توانند توانایی دید در نور کم را کاهش دهند [6,12]. این تغییرات شامل موارد زیر هستند:
- کدر شدن عدسی چشم به دلیل تغییرات میکروسکوپی
- کاهش تعداد سلول‌های میله‌ای در شبکیه
- کاهش تولید اشک، که منجر به خشکی چشم و تحریک قرنیه می‌شود
- واکنش کندتر به تغییرات نور (مانند ورود از محیط روشن به تاریک)
- کوچک‌تر شدن مردمک به دلیل ضعف عضلات عنبیه، که نور کمتری به چشم وارد می‌کند
- کاهش کلی وضوح بینایی
این تغییرات معمولاً تدریجی هستند، اما می‌توانند با بیماری‌هایی مانند آب‌مروارید یا دژنراسیون ماکولا تشدید شوند.
8. قرار گرفتن در معرض نور خورشید
قرار گرفتن طولانی‌مدت در معرض نور خورشید می‌تواند به مشکلات بینایی منجر شود که بر دید در شب تأثیر می‌گذارند [5]. این مشکلات شامل موارد زیر هستند:
- آب‌مروارید: نور ماوراءبنفش (UV) می‌تواند باعث کدر شدن عدسی شود.
- آفتاب‌سوختگی قرنیه: قرار گرفتن شدید در معرض نور UV می‌تواند به سطح چشم آسیب برساند.
- دژنراسیون ماکولا: آسیب به شبکیه ناشی از نور خورشید می‌تواند دید مرکزی و شبانه را مختل کند.
- سایر آسیب‌های چشمی: مانند التهاب یا زخم قرنیه.
استفاده از عینک آفتابی با محافظت UV و کلاه لبه‌دار می‌تواند به کاهش این خطرات کمک کند.
علائم شب‌کوری
نشانه‌های رایج
علائم شب‌کوری می‌توانند شامل موارد زیر باشند [1,13,14]:
- مشکل در دیدن ستارگان در آسمان شب
- دشواری در تشخیص اشیاء یا چهره‌ها در نور کم
- دیدن هاله یا خیرگی اطراف چراغ‌ها
- حساسیت به نور (فوتوفوبیا)
- زمان طولانی‌تر برای سازگاری با نور کم پس از قرار گرفتن در محیط روشن (و بالعکس)
- از دست دادن کامل بینایی برای بیش از چند دقیقه هنگام ورود به فضای تاریک
- تاری یا کدر شدن دید در نور کم
این علائم می‌توانند از خفیف تا شدید متغیر باشند و ممکن است به‌تدریج یا ناگهانی ظاهر شوند، بسته به علت زمینه‌ای.
خطرات رانندگی در شب با شب‌کوری
شب‌کوری می‌تواند رانندگی در شب را خطرناک کند، زیرا توانایی تشخیص موانع، علائم جاده‌ای یا عابران پیاده را کاهش می‌دهد [6]. اگر نمی‌توانید به‌طور ایمن در شب رانندگی کنید، از این کار اجتناب کنید و با یک چشم‌پزشک برای تشخیص و درمان مشکلات بینایی مشورت کنید [13]. علائم خطرناک شامل دیدن هاله‌های نورانی، خیرگی شدید یا ناتوانی در تشخیص اشیاء در نور کم است.
تشخیص شب‌کوری
روش‌های تشخیصی
مشکلات دید در شب می‌توانند نشانه بیماری‌های جدی چشمی باشند و نیازمند مراجعه به چشم‌پزشک برای معاینه کامل هستند [2]. پزشک ممکن است اقدامات زیر را انجام دهد:
- سؤالات تشخیصی: درباره علائم، سابقه پزشکی، داروها و سبک زندگی شما سؤال می‌کند.
- معاینه چشم: شامل بررسی شبکیه، قرنیه و عدسی.
- آزمایش حساسیت به کنتراست (Pelli-Robson): این آزمایش مشابه نمودار استاندارد چشم است، اما از حروف با سایه‌های مختلف خاکستری برای سنجش توانایی دید کنتراست استفاده می‌کند.
- آزمایش‌های تخصصی:
- تست دید رنگی
- الکترورتینوگرام (ERG) برای ارزیابی عملکرد شبکیه
- رفلکس نور مردمک
- تست انکسار (رفراکشن)
- معاینه شبکیه
- معاینه با اسلیت لامپ
- تست حدت بینایی
- تست میدان بینایی
این آزمایش‌ها به شناسایی علت زمینه‌ای شب‌کوری کمک می‌کنند.
درمان و مدیریت شب‌کوری
راهکارهای درمانی
درمان شب‌کوری ابتدا به شناسایی و رفع علت زمینه‌ای بستگی دارد. بسته به علت، درمان ممکن است شامل موارد زیر باشد [1,15]:
- تغییرات رژیم غذایی: برای کمبود ویتامین A، مصرف غذاهای غنی از این ویتامین توصیه می‌شود [4].
- مکمل‌ها: مکمل‌های ویتامین A یا سایر مواد مغذی ممکن است تحت نظر پزشک تجویز شوند [4].
- عینک یا لنزهای تماسی: برای اصلاح خطاهای انکساری مانند نزدیک‌بینی [2].
- داروها: برای بیماری‌هایی مانند گلوکوم یا خشکی چشم، داروهای خاصی ممکن است تجویز شوند.
- جراحی: در مواردی مانند آب‌مروارید، جراحی تعویض عدسی می‌تواند دید را بهبود بخشد [6].
- تغییرات سبک زندگی: مانند کاهش قرار گرفتن در معرض نور خورشید یا مدیریت دیابت.
راهکارهای عملی برای بهبود دید در شب
برای مدیریت شب‌کوری و بهبود کیفیت زندگی، این اقدامات می‌توانند مفید باشند [12,13]:
- رانندگی در شب:
- نور داشبورد خودرو را کم کنید تا خیرگی کاهش یابد.
- مستقیم به چراغ‌های جلوی خودروهای مقابل نگاه نکنید.
- از خیابان‌های پرنور استفاده کنید.
- شیشه جلوی خودرو و چراغ‌های جلو را تمیز نگه دارید.
- لنزهای ضد انعکاس: افزودن پوشش ضد انعکاس به عینک می‌تواند خیرگی را کاهش دهد.
- اجتناب از رانندگی در شب: اگر چشم‌پزشک شما رانندگی در شب را ایمن تشخیص نداده، از آن اجتناب کنید.
- نورپردازی منزل: از نور کافی در خانه استفاده کنید تا خطر برخورد با اشیاء کاهش یابد.
- چراغ‌قوه: همیشه یک چراغ‌قوه یا برنامه چراغ‌قوه روی گوشی همراه داشته باشید.
- نگهداری عینک: عینک خود را تمیز و در وضعیت خوب نگه دارید.
سؤالات متداول
آیا شب‌کوری قابل‌درمان است؟
بله، در صورتی که علت زمینه‌ای مانند کمبود ویتامین A یا خطاهای انکساری درمان شود، شب‌کوری ممکن است بهبود یابد. بااین‌حال، در بیماری‌های پیش‌رونده مانند رتنیت پیگمنتوزا، درمان ممکن است تنها علائم را مدیریت کند [1].
آیا شب‌کوری همیشه نشانه یک بیماری جدی است؟
نه لزوماً. شب‌کوری می‌تواند ناشی از مشکلات ساده‌ای مانند کمبود ویتامین A یا خطاهای انکساری باشد، اما گاهی نشانه بیماری‌های جدی‌تر مانند گلوکوم یا دژنراسیون ماکولا است. معاینه چشم‌پزشکی برای تشخیص دقیق ضروری است [2].
چگونه می‌توانم از شب‌کوری جلوگیری کنم؟
مصرف رژیم غذایی متعادل، محافظت از چشم‌ها در برابر نور خورشید، مدیریت بیماری‌های مزمن مانند دیابت و معاینات منظم چشم می‌توانند خطر شب‌کوری را کاهش دهند [4,5].
خلاصه
شب‌کوری و مدیریت آن
شب‌کوری یا نیکتالوپی به دشواری در دید در نور کم اشاره دارد و معمولاً نشانه‌ای از شرایط زمینه‌ای مانند کمبود ویتامین A، بیماری‌های چشمی، داروها، آسیب، پیری یا قرار گرفتن در معرض نور خورشید است [1]. این مشکل می‌تواند رانندگی در شب را خطرناک کند و نیازمند ارزیابی چشم‌پزشکی است [6,13]. درمان شامل رفع علت زمینه‌ای، مانند اصلاح رژیم غذایی، استفاده از عینک، دارو یا جراحی است [1,15]. راهکارهای عملی مانند بهبود نورپردازی، استفاده از لنزهای ضد انعکاس و اجتناب از رانندگی در شب می‌توانند به مدیریت علائم کمک کنند.
نکات کلیدی
- علل شب‌کوری: کمبود ویتامین A، آسیب به شبکیه، بیماری‌های چشمی (مانند آب‌مروارید، گلوکوم، رتنیت پیگمنتوزا)، خطاهای انکساری، جراحی انکساری، داروها، پیری و قرار گرفتن در معرض نور خورشید [1-12].
- علائم: مشکل در دیدن در نور کم، خیرگی، هاله‌های نورانی، حساسیت به نور و زمان طولانی برای سازگاری با تغییرات نور [1,13,14].
- تشخیص: معاینه چشم، تست حساسیت به کنتراست، تست‌های شب