تغذیه در دیابت بارداری

دیابت بارداری به علت کاهش حساسیت به انســولین و متعاقب آن اختلال در تحمل گلوکز ایجاد می‌شود. که تغذیه و رژیم غذایی مناسب نقش اساسی در کنترل و درمان آن دارد.

علل بروز دیابت بارداری

 از علل عمده آن ترشح هورمونهاى جفتى، پرولاکتین، کورتیزول و پروژسترون حین باردارى است که اثرات  ضدانســولین دارند و همچنین افزایش تولید چربى است. که در سه ماهه سوم بیشتر هم می‌شود.

عوارض دیابت بارداری

 از عوارض دیابت باردارى بر روى جنین می توان به افزایش نقص‌های مادرزادی، خطر ماکروزومى (وزن بالای تولد)، هیپوگلیسمى نوزادى (کاهش قند خون)، هیپربیلیروبینمى (زردی) ، هیپرتروفى قلبى (بزرگ شدن قلب)، سندرم زجر تنفسی، ‌پلی‌سیتمی، نارس بودن نوزاد، هیپوکلسمى (کاهش کلسیم)، تولد نوزاد مرده و… نام برد. فرزندان مادران مبتلا به دیابت بارداری استعداد بیشتری برای ابتلا به چاقی و اختلال تحمل گلوکز دارند.

اثرات سوء دیابت باردارى بر روى مادر نیز شامل زایمان زودرس،  زایمان‌های  سخت، داشتن مایع آمنیوتیک بیش از حد ، پره اکلامپسى و اکلامپسى وخطر ابتلا به دیابت نوع ۲ در سنین بالاتر می‌باشد.

چه افرادی در معرض ابتلا به دیابت باردارى هستند؟

سن ۳۵سال یا بالاتر دارند.

دچار اضافه وزن و چاقى قبل از باردارى باشند.

 سابقه فامیلى دیابت دارند.

خودسابقه دیابت باردارى یا اختلال متابولیسم گلوکز داشته اند.

سابقه اختلال در پیامد حاملگی‌هاى قبلى داشته اند مثل سقط، مرده زائی، ماکروزومى، زایمان زودهنگام، اکلامپسى، پره اکلامپسى و…

پیشگیری

فعالیت بدنی و تغذیه مناسب از ابتداى باردارى می‌تواند از ابتلا به دیابت باردارى پیشگیرى کند.

غربالگرى و تشخیص دیابت باردارى

بنابراین شناسایی و درمان دیابت بارداری از اهمیت بالایی برخوردار است.

براى تمام خانمها باید در اولین مراقبت باردارى، آزمایش قند خون ناشــتا انجام شود:

 – در صورتى که قند خون ناشــتا ۹۲ میلی‌گرم در دســى لیتر و کمتر از آن باشــد، نرمال است.

-در صورتى که قند خون ناشــتا بین ۹۳-۱۲۵میلی‌گرم در دســى لیتر باشــد، فرد پره دیابتیک است و رژیم غذایى مناسب و ورزش توصیه می‌شود.

-در صورتى که قند خون ناشــتا ۱۲۶میلى‌گرم در دســى لیتر یا بیشــتر باشد، تکرار آزمایش توصیه و چنانچه نتیجه آزمایش دوم نیز مساوى یا بیش از ۱۲۶میلى‌گرم در دسى لیتر باشد، فرد دیابتی است و باید درمان شود.

-همچنین بــراى تمام خانمهاى بــاردار به منظور غربالگرى دیابت باردارى، در هفته ۲۸-۲۴ باردارى آزمون تحمل گلوکز خوراکى دو ساعته  (OGTT) با مصرف ۷۵گرم گلوکز انجام می‌شود. در صورتى کــه حداقل یکى از نتایج آزمایش قند خون غیرطبیعى باشــد، تشــخیص دیابت باردارى قطعــى است:

-ناشتا بیشتر از ۹۲

-یکساعت بعد بیشتر از ۱۸۵

-دوساعت بعد بیشتر از ۱۵۳

درمان

رژیم غذایى نخستین گام در کنترل و درمان دیابت بارداری است. ۷۰تا ۸۵ درصد افراد با تغذیه مناسب و بدون دارو، سطح قند خونشان نرمال می شود.

بعد از تشخیص درمان با رژیم غذایی، فعالیت فیزیکی و کنترل وزن آغاز می شود.هدف از رژیم درمانى رســاندن قند خون به ســطح نرمال است:

-قندخون ناشتا کمتر از ۹۵

-یکساعت بعد کمتر از ۱۴۰

-و دوساعت بعد کمتر از ۱۲۰

بیماران مبتلا به دیابت بارداری باید توسط یک متخصص تغذیه مشاوره و رژیم دریافت کنند.

انجمن دیابت آمریکا (ADA) توصیه می کند که رژیم درمانی و تغذیه مناسب در دیابت بارداری می تواند سلامتی جنین و مادران را فراهم کند.

نتیجه رژیم درمانی دستیابی به قندخون نرمال با عدم کتوز و ارائه سطح کافی انرژی برای افزایش وزن مناسب در دوران بارداری است.

برای هر فرد باید رژیم مناسب او تهیه شود. اما بطور کلی:

-برای دستیابی به میزان توصیه شده وزن، اهداف قند خون و مواد مغذی؛ در سه ماهه اول، انرژی دریافتی باید بدون افزایش کالری، در سه ماهه دوم ۳۴۰ کیلو کالری اضافی و در سه ماهه سوم ۴۵۲ کیلو کالری در روز بیشتر از انرژی مورد نیاز پیش از بارداری باشد.

-برای زنان که در دوران بارداری وزن ایده آل دارند، کالری مورد نیاز ۳۰ کیلو کالری/کیلوگرم در روز است. برای زنان دارای اضافه وزن، نیاز کالری ۲۲ تا ۲۵ کیلوکالری/کیلوگرم در روز است و برای زنان خیلی چاق، نیاز انرژی ۱۲ تا ۱۴ کیلوکالری/کیلوگرم (وزن فعلی بارداری) در روز است.

اما زنان چاق باید حداقل ۱۸۰۰ کالری در روز برای جلوگیری از کتوز مصرف کنند.

 -برای زنان کم وزن، نیاز به کالری ۳۵ تا ۴۰ کیلو کالری/کیلوگرم در روز است.

-همه زنان باردار باید حداقل ۱۷۵ گرم کربوهیدرات، ۷۱ گرم پروتئین و ۲۸ گرم فیبر دریافت کنند.

 -زنان اغلب نیاز به ۱۸۰۰ تا ۲۵۰۰ کیلوکالری در روز دارند.

-پروتئین ۲۰-۲۵درصد کل انرژى دریافتى و روزانه۱/۳-۲ گرم به ازاء هر کیلو وزن بدن

-چربى ۲۰-۲۵درصد کل انرژى دریافتى روزانه

-سدیم در حد ۲گرم در روز باشد.

-کربوهیدرات ۵۰-۶۰ درصد کل انرژى دریافتى روزانه (حداقل ۱۵۰-۲۰۰گرم کربوهیدرات براى پیشگیرى از کاهش قند خون ضرورى است)

-اســتفاده از کربوهیدراتهاى پیچیده مثل غلات سبوسدار، سبزیها، میوهها  و پرهیز از قندهاى ساده مثل قند و شکر، شکلات، آب نبات، نوشابه‌هاى شیرین و…

-بســیارى از خانمهــاى باردار قادر به تحمل بیــش از ۳۰گرم کربوهیدرات در وعده صبحانه نیســتند، بنابراین هنگام برنامه‌ریزى غذایى، می‌توان مقدار کربوهیدرات در وعده صبحانه را محدود و بقیه آن را در سایر وعده‌ها تقسیم کرد.

مواد غذایى غیرمجاز براى زنان باردار دیابتى

 مصرف سه گروه از مواد غذایى در مادران باردار دیابتیک مجاز نیست:

۱-  مواد غذایى با سدیم بالا نظیر کالباس، سوسیس یا هر نوع ماده غذایى کنسرو شده، چیپس، پفک

۲- مواد غذایى چرب با کلســترول بالا: هر نوع غذاى سرخ‌شــده، انواع گوشت قرمز پر چرب، کله‌پاچه، پوست مرغ، مایونز،شیر و لبنیات پر چرب

۳- قندهاى ساده در مقادیر بالا: انواع شیرینى، بیسکویت، نوشابه‌هاى گازدار، قند، شکر، عسل، مربا، انواع بستنى

سایر توصیه ها

 -بیمارانى که از انسولین NPH استفاده می‌کنند، به یک میان‌وعده بعدازظهر (۳ساعت پس از صرف ناهار)نیاز دارند.

-جنین به طور دائم گلوکز را از دستگاه گردش خون مادر جذب می‌کند؛ در نتیجه مادر همیشه در معرض کاهش قند خون به خصوص پیش از وعده‌هاى غذایى و کتوز قرار دارد.

-توصیه می‌شود زنان چاق پیش از تصمیم به باردارى، وزن خود را به حد مطلوب برسانند.

-ورزشهاى سبک مانند پیاده‌روى سبک  که بر مادر باردار و جنین فشار اضافى وارد نکند، در کنترل قندخون و حفظ وزن بدن در محدوده قابل قبول، مؤثر است و توصیه می‌شود.

-اســتفاده از برخى شــیرین کننده‌هاى مصنوعى مانند آسپارتام، در دوران باردارى مجاز است، به شرط آنکه بیشتر از ۲تا ۳واحد از خوراکى حاوى آن مصرف نشــود. به علت آنکه شــیرین‌کننده ســاخارین می‌تواند وارد جریان خون جنین شود، توصیه می‌شود دردوران باردارى مصرف نشود.

-حتما غذا را در حجم کم و به دفعات بیشتر( ۵-۶وعده در روز) میل کنند. در هیچ وعده‌اى بیش از حد غذا نخورند.

-در برنامه غذایى خود از همه گروههاى غذایى به شکل متنوع و متعادل استفاده کنند.

-مصرف غذاهاى چرب و سرخ کرده را کاهش دهند.

-مصرف نمک را کاهش دهند و حتماً از نمک یددار تصفیه شده به مقدار کم مصرف کنند.

–روزانه از مواد غذایى فیبردار مانند حبوبات، سبزى، میوه و نانهاى سبوسدار که در کاهش قند خون مؤثر است، استفاده کنند.

-مصرف قندهاى ساده مانند قند، شکر، تنقلات شیرین و میوههاى شیرین را کاهش دهند.

-بعد از وعده‌هاى غذایى کمى پیاده‌روى داشته باشند.

-کنترل قند خون را به طور مرتب و طبق نظر متخصص انجام دهند.

-ضرورى است که کلیه مادران باردار دیابتى با لیست جانشینى مواد غذایى آشنا باشند.

خلاصه

باتوجه به عوارض شدید دیابت بارداری، بهترین اقدام پیشگیری از بروز آن است. که آن هم با رژیم غذایی مناسب زیر نظر متخصص تغذیه امکان پذیر است. بنابراین تمام مادران باردار بایستی به اهمیت تغذیه و مراجعه به کارشناسان و متخصصان تغذیه و رژیم درمانی حتی پیش از اقدام به بارداری پی ببرند.

البته در صورت بروز دیابت بارداری نیز خط اول درمان رژیم درمانی است و پیگیری و مراجعه مرتب برای اطمینان از کفایت تغذیه مهم است. ارزیابی فردی و نظارت بر قند باید انجام شود.

بر اساس آخرین یافته ها تا ۸۵ درصد افراد با دیابت بارداری با رژیم غذایی به تنهایی و بدون دارو بهبود پیدا می کنند. بنابراین متخصصان غدد و زنان و زایمان، با اطلاع از این واقعیت بایستی تمام زنان باردار بخصوص زنان مبتلا به دیابت بارداری را از ابتدا به متخصص تغذیه ارجاع دهند.

دوران بارداری مهمترین دوران زندگی است که نقش تغذیه در سلامت و پیشگیرى از عوارض و بیماریهای مختلف مادر و کودک بخوبى مشخص شده است.

در واقع رژیم غذایى مادر منشأ مواد مغذی مورد نیاز جنین است. غذایی که مادر مصرف می کند به طور مداوم و منظم نیازهاى مادر و جنین را تأمین می کند.

چگونه نوع تغذیه مادر ژنتیک جنین را برای تمام عمر تغییر می دهد.

ژنتیک جنینی که طی دوره ۹ماهه بارداری تشکیل می‌شود و رشد می‌کند کاملاً مشابه نوزاد متولد شده نخواهد بود. این امر اثر متیلاسیون DNA جنین، در اثر رژیم غذایی مادر که بعنوان اپی ژنتیک خوانده می شود نشان می دهد.

اثرات اپی ژنتیک در برگیرنده مکانیسم‌های است که رونویسی dna را در بافت های مختلف در زمان های مختلف بدون تغییر در توالی ژن اصلی دستخوش تغییر می‌کند متأسفانه تغییرات زیستی در اوایل بارداری بدون امکانات متنوعی سختی قابل رویت است.

نظریه بارکر

اولین بار پروفسور دیوید بارکر این تئوری را طرح نمود که یک رابطه مستقیم بین تغذیه دوران بارداری و بیماری های قلبی عروقی در سنین بزرگسالی وجود دارد و احتمالاً زمینه ی ابتلا به برخی از بیماری های بزرگسالی در داخل رحم برنامه ریزی شده و پاسخی به سوتغذیه جنین است.

اگرچه بدلیل اینکه بیماری قلبی به طور عمده توسط شیوه زندگی و عوامل ژنتیکی تعیین میشود، یافته های او با انتقاد همراه شد، اما سایر تحقیقات در جمعیتهای گوناگون از نظریه او حمایت کردند.

در واقع رویدادهایی که در اوایل زندگی ما اتفاق می افتد، چه در رحم و بعد از تولد، می توانند رشد ما را شکل دهند و تعیین کنند که چگونه به استرس های زیست محیطی و حساسیت به بیماری ها پاسخ دهیم. این بیماریها شامل دیابت، سندرم متابولیک ، بیماری عروق کرونر، فشار خون بالا، اسکیزوفرنی و سایر بیماری های عصبی، و همچنین سرطان و سایر شرایط می باشد.

حتی نشان داده شده است تغذیه مادر در تمام دوران زندگی و سالها قبل از بارداری می توانند بر سلامت نوزاد و زندگی آینده نوزاد او در بزرگسالی نقش داشته باشد.

علم اپی ژنتیک توضیح می دهد که چگونه تغذیه و عوامل دیگر در دوران بارداری می‌توانند به ایجاد تغییراتی در ژن نوزاد منجر شوند بطوری که برسلامتی او در سنین بزرگسالی تاثیرگذار باشد.

اثر تغذیه نامناسب مادر

مشکلات تغذیه‌ای ازجمله کمبود دریافت مواد غذایی و یا مسمومیت‌های غذایی در این دوران می‌توانند در تکامل جنینی اختلال ایجاد کنند.

اثرات تغذیه ضعیف در بارداری برای چندین دهه مادر و نوزاد را متأثر می‌کند، وضعیت تغذیه مادر در درجه اول بر وزن تولد نوزاد اثر دارد.

وزن تولد ارتباط تنگاتنگی با مرگ و میر و بیماری‌های نوزاد دارد. نوزادی که نسبت به سن بارداری کوچک متولد می شود با داشتن اندام های اصلی در ابعاد کوچک شناخته می‌شود و در معرض خطر بالای پرفشاری خون، چاقی، اختلالات یادگیری، مشکلات رفتاری، عدم تحمل گلوکز و بیماری‌های قلبی عروقی همراه می باشد.

 محدودیت‌های غذایی دوران رحمی یا افزایش قند خون ممکن است باعث تغییرات در سطوح هورمون های لپتین و نوروپپتید y شود؛ که احتمالاً در آینده عوارض متابولیکی را به دنبال دارد.

 نوزادانی که با وزن بالا متولد می شوند معمولاً در زمان تولد دچار افزایش قند خون هستند.

 وضعیت ویتامین D قبل از لقاح ۳ درصد از ژنوم انسانی که شامل سلامت استخوان است را در طول زندگی تحت تاثیر قرار می دهد. در واقع وضعیت ویتامین D مادر ممکن است و تکامل اسکلتی نوزاد را تنظیم کند.

 هرگونه شرایط نامناسب مادر در بارداری، جنین را در معرض خطرات زایمان زودرس قرار می دهد. نارس بودن خطرات جدی برای سلامتی دارد.

یک تئوری مطرح در مورد نارس بودن این است که در دوره بارداری دسترسی کافی به مواد مغذی برای رشد و تکامل جنین وجود ندارد. گرسنگی مادر علت تغییرات DNA است که با مواد مغذی گوناگون در اوایل بارداری یا در زمان لقاح تنظیم می شود.

در اوایل دهه ۱۹۰۰ میلادی زنان با وضعیت تغذیه نامناسب نتایج بارداری نامطلوب همراه با خونریزی زمان زایمان، وضع حمل طولانی و نوزادان با وزن کم داشتند. میزان بالای از سقط خود به خودی، مرده زائی، مرگ های بعد تولد، ناهنجاری های مادرزادی در نوزادانی دیده شد که مادران آنها در زمان قحطی باردار شدند و نوزادانی که زنده ماندند کوچک تر بودند واندامهای کوچکتری داشتند.

حتی امروزه سوءتغذیه بدون علامت بالینی ممکن است عملکرد ضعیف دستگاه تناسلی، آمنوره و ناباروری را به دنبال داشته باشد. جنین در حال تکامل قادر به دستیابی به مواد مغذی مورد نیاز از میزبانی (مادر) که خود از نظر تغذیه در تنگنا قرار دارد، نمی باشد.

اختلالات اسکلتی و قابلیتهای ذهنی ممکن است در زمان تولد مشهود نباشد، ولی در مراحل بعدی زندگی وقتی که مراحل مختلف رشد متوقف شده یا تغییر می‌کنند ممکن است نمود یابند.

اختلال کاهش توجه در برخی کودکان ممکن است به علت کمبود ید و ویتامین دی در بارداری مرتبط باشد.

البته پرخوری و چاقی مادران نیز میتواند برای کودک خطرناک باشد  و با افزایش مرده زایی در ارتباط است.

خلاصه

با توجه اهمیت تغذیه در دوران بارداری، هر مادر باردار بایستی در طول دوران باردای حداقل سه بار توسط متخصص تغذیه ویزیت شود. متخصص تغذیه می تواند نیازهای تغذیه ای او و جنین اش را محاسبه و توصیه های تغذیه ای مناسب ارائه دهد. که امر نه تنها برای وزن گیری مناسب مادر و جنین واجب است بلکه در سلامت و پیشگیری از بیماریها و عوارض احتمالی در آینده نیز ضروری خواهد بود.