با وجودی که مطالعات زیادی در خصوص اثر مفید رژیم کتوژنیک در کاهش وزن و اثر آن در بیماران چاق انجام شده است، تحقیقات در مورد اثر این رژیم در بهبود متابولیسم قند خون و چربی بیماران دیابتی محدود است با این وجود در این مقاله مجموع نتایج تمام مطالعات صورت گرفته در این زمینه ارائه خواهد شد.
آیا رژیم کتوژنیک در دیابت و کنترل قند خون موثر است؟
بطور خلاصه نتایج مجموع مطالعات نشان می دهد رژیم کتوژنیک در کنترل قند خون مفید است، به طوری که باعث کاهش قند خون ناشتا، هموگلوبین A1c و تری گلیسیرید؛ همچنین باعث کاهش وزن و دور کمر، اما افزایش کلسترول، LDL و HDL در افراد دیابتی می شود.
لذا رژیم کتوژنیک نه تنها اثر درمانی بر کنترل قند خون و چربی بیماران مبتلا به دیابت نوع ۲ دارد بلکه به طور قابل توجهی به کاهش وزن آنها کمک می کند.
رژیم کتوژنیک و دیابت در کنترل قند خون
رژیم کتوژنیک رژیمی با مقادیر کربوهیدرات بسیار کم (<55 گرم در روز) است، که اثرات آن مربوط به ایجاد کتوز می باشد، شرایطی که بطور فیزیولوژیکی در روزه داری رخ می دهد.
گزارش شده است که رژیم کتوژنیک در کاهش وزن و کنترل قند خون موثر است. مطالعاتی نشان داده اند که رژیم کتوژنیک با کاهش پاسخ گلیسمی ناشی از کربوهیدرات و بهبود مقاومت به انسولین، دیابت نوع ۲ را بهبود می بخشد.
تحقیقی دیگر گزارش کرده است که رژیم کتوژنیک باعث کاهش کلسترول و چربی و افزایش HDL می شود.
با این حال، هنوز اختلافات هم وجود دارد. چرا که مطالعات نشان داده اند که یک رژیم غذایی کم کربوهیدرات و پرچرب اگرچه باعث بهبود کنترل قند خون می شوند اما ممکن است پروفایل چربی را در بیماران دیابتی بدتر کنند.
بنابراین، جهت یافتن اثر واقعی رژیم کتوژنیک بر قند و چربی در افراد مبتلا به دبیابت بایستی تمام مطالعات، روی هم رفته بررسی و آنالیز شوند.
دیابت نوع ۲
دیابت شیرین یکی از مهمترین علل مرگ و میر و ناتوانی در جهان است. تخمین زده می شود شیوع آن در سراسر جهان بیش از ۳۰۰ میلیون نفر است و تا سال ۱۵ سال آینده ۵۵ درصد نیز به آن اضافه خواهد شد.
چاقی یا اضافه وزن یکی از فاکتورهای اساسی در ابتلا به دیابت است بطور که احتمال خطر بروز آن را دو برابر بیشتر می کند.
بنابراین، رژیم غذایی با هدف کاهش وزن همیشه توصیه می شود. البته با توجه به این واقعیت است که دیابت و عوارض آن بسیاری از عملکردهای فیزیولوژیک بدن را تحت تأثیر قرار می دهد، مزایای کاهش وزن محدود به کنترل قند خون نیست.
کاهش وزن همچنین روی عوامل خطر بیماری های قلبی عروقی مانند فشار خون، لیپوپروتئین با چگالی بالا (HDL) ، کلسترول تام (TC) و تری گلیسیرید (TG) اثر مفید دارد.
رژیم درمانی، به عنوان بخشی از درمان دیابت در افراد چاقی با هدف اصلی کاهش وزن، ساده ترین، موثرترین و اقتصادی ترین انتخاب مداخله ای است.
کاهش وزن را می توان با بسیاری از استراتژی های رژیمی به دست آورد از جمله رژیم کم کالری، رژیم بسیار کم کالری، رژیم پرپروتئین و غیره.
انجمن دیابت آمریکا (ADA) فعالیت بدنی، رژیم غذایی و مصرف دارو را در دیابت توصیه کرده و تاکید کرده است که سایر روشها بایستی همزمان برای کنترل سطح قند خون و سایر اختلالات متابولیک استفاده شوند.
جدیدترین مقاله معتبر در خصوص اثر رژیم کتوژنیک بر دیابت
در یک مقاله جدید که در آذر ماه سال جاری (۱۳۹۹) در یک مجله معتبر بین المللی در ارتباط با دیابت و تغذیه (Nutrition & Diabetes) چاپ شد، تمام مطالعات منتشر شده به زبان انگلیسی در پایگاه های داده PubMed و MEDLINE در ارتباط با دیابت شیرین، رژیم کتوژنیک و چاقی و انسان بررسی شد.
در حقیقت محققان مطالعاتی مورد ارزیابی قرار دادند که:
(۱) بیماری مورد آزمایش دیابت نوع ۲ بوده است.
(۲) رژیم درمانی مورد بررسی، رژیم کتوژنیک بوده است.
(۳) مطالعاتی که فقط بر روی انسان انجام شده است و آزمایشات روی حیوانات نباشد.
در نهایت ۱۳ مطالعه مورد بررسی قرار گرفتند و در مجموع تحقیقات بر روی ۵۶۷ فرد مبتلا به دیابت در خصوص اثر رژیم کتوژنیک بر قند، چربی و وزن انجام شد.
نتیجه کلی بررسی مطالعات مرتبط با رژیم کتوژنیک در دیابت نوع ۲
آنالیز مطالعات نشان داد که رژیم کتوژنیک سطح قند خون ناشتا را در مقایسه با قبل از آن بطور میانگین، ۲۳ میلی گرم بر دسی لیتر و HbA1c را ۱.۰۷ کاهش می دهد، که این مقادیر اثری ایده آل در درمان، در نظر گرفته می شود.
مطابق این مطالعه رژیم کتوژنیک مزایایی برای سلامتی بیماران مبتلا به دیابت نوع ۲ دارد. در رژیم کتوژنیک، انرژی بدن، از طریق اکسیداسیون چربی تأمین می شود.
در گرسنگی شدید یا دریافت بسیار محدود کربوهیدرات، کبد از اسیدهای چرب خون، کتون تولید می کند. به این حالت کتوز گفته می شود. کتوز تغذیه ای با کتوز دیابتی متفاوت است. علاوه بر اینکه در کتوز تغذیه ای، علائم کتواسیدوز دیابتی مشاهده نمی شود، در کتوز تغذیه ای، قند خون کاهش و pH خون طبیعی باقی می ماند.
مکانیسم اثر رژیم کتوژنیک بر قند خون و دیابت
مکانیسم احتمالی اثر مفید رژیم کتوژنیک در بیماران مبتلا به دیابت نوع ۲ ساده است؛ محدودیت شدید کربوهیدرات باعث کاهش دریافت قندها از روده می شود، که منجر به کاهش سطح قند خون و کاهش نوسانات قند خون و تنظیم آن می شود.
رژیم کتوژنیک چقدر قند خون را در افراد مبتلا به دیابت نوع ۲ کاهش می دهد؟
در مطالعه حاضر میزان کاهش قند خون بطور میانگین ۲۳ میلی گرم بر دسی لیتر بوده است، که خود نشان دهنده اثربخشی رژیم کتوژنیک در کاهش قند خون است. اما این مطالعه خود حاصل ۱۳ مطالعه دیگر روی بیماران دیابتی است که در این ۱۳ تحقیق، کاهش قند خون از ۱۱ تا ۱۰۰ میلی گرم بر دسی لیتر بود. دلیل احتمالی کاهش زیاد در بعضی افراد، سطح بالاتر قند خون قبل از رژیم می باشد.
رژیم کتوژنیک چقدر بر HbA1c در افراد مبتلا به دیابت نوع ۲ موثر است؟
HbA1c برای ارزیابی اثر طولانی مدت رژیم کتوژنیک بر قند خون مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. HbA1c گلوکز خون را در ۲−۳ ماه گذشته در بیماران دیابتی منعکس می کند.
گزارش شده است که هنگامی که HbA1c تنها یک درصد کاهش می یابد، خطر سکته قلبی و عوارض عروقی به ترتیب ۱۴٪ و ۳۷٪ کاهش می یابد. بنابراین، سطح HbA1c اهمیت اساسی در ارزیابی کنترل قند خون، آشکار کردن مشکلات احتمالی در درمان و در نتیجه هدایت برنامه درمانی دارد.
کاهش HbA1c پس از رژیم کتوژنیک از ۰.۶ تا ۳.۳ بوده است. که با در نظر گرفتن همه عوامل به طور جامع، مطالعه فوق، کاهش ایده آل HbA1c را نشان داد. چرا که میانگین کاهش HbA1c 1.07 بوده ، که این میزان نشان می دهد که اثر رژیم غذایی ممکن است به اثرات ایده آل درمانی دارو نیز برسد.
اثر رژیم کتوژنیک بر مقاومت به انسولین در افراد مبتلا به دیابت نوع ۲
شاخص مقاومت به انسولین یا HOMA-IR به عنوان شاخصی برای ارزیابی وضعیت مقاومت به انسولین در نظر گرفته می شود. مقاومت به انسولین به عنوان یک ویژگی بالینی دیابت است که با چاقی ارتباط نزدیکی دارد.
بهبود مقاومت به انسولین یکی از اهداف اصلی در درمان دیابت است. با این حال، مطالعات با تمرکز بر نقش رژیم کتوژنیک در بهبود مقاومت به انسولین در بیماران دیابتی بسیار محدود است. بیشتر مطالعات بر روی تأثیر آن در افراد چاق متمرکز بوده است.
به عنوان مثال، یک آزمایش بالینی کنترل شده با هدف تأثیر رژیم کتوژنیک در افراد چاق و بدون دیابت نشان داد که HOMA-IR پس از رژیم به مدت ۶ هفته حدود ۲ واحد کاهش یافته است.
در این بررسی کاهش HOMA-IR از ۰.۴ تا ۴.۴ بوده است. رژیم کتوژنیک درکاهش وزن بدن موثر است، لذا انتظار می رود رژیم کتوژنیک مقاومت به انسولین را در بیماران دیابتی چاق بهبود بخشد.
در حقیقت در طول کتوژنز، حساسیت گیرنده های انسولین افزایش می یابد. البته تعادل منفی انرژی نیز به کنترل نوسانات و کاهش ترشح انسولین ناشی از کاهش مصرف کربوهیدرات کمک می کند، که در نهایت منجر به بهبود حساسیت به انسولین می شود.
اثر رژیم کتوژنیک بر چربی در افراد مبتلا به دیابت نوع ۲
رژیم کتوژنیک نه تنها باعث بهبود قند خون می شود، بلکه بسیاری از شواهد، گزارش کرده اند که این رژیم، چربی را نیز بهبود می بخشد. اختلالات چربی خون، به ویژه در بیماران مبتلا دیابت شایع است. این اختلالات خود باعث تشدید مقاومت به انسولین و تشدید دیابت می شود.
افزایش چربی و اسید چرب آزاد، یک فاکتور بیماریزای مستقل برای مقاومت به انسولین است و می تواند خطر بیماری های قلبی عروقی را افزایش دهد. بنابراین ، بهبود چربی خون نه تنها برای تنظیم حساسیت به انسولین بلکه برای کنترل وقوع و پیشرفت عوارض قلبی و دیابت نیز مفید است.اثر رژیم کتوژنیک بر وزن در افراد مبتلا به دیابت نوع ۲
مطالعات متعدد نقش رژیم کتوژنیک در کاهش وزن در بیماران چاق را تأیید کرده اند. در این مطالعه نیز نتایج نشان داد که میانگین کاهش وزن بدن ۶۶/۸ کیلوگرم و کاهش دور کمر ۱۷/۹ سانتی متر است که با مطالعات قبلی در بیماران غیر دیابتی مطابقت داشته است.
در این مطالعه همچنین دیده شد که رژیم کتوژنیک در بیماران مبتلا به دیابت فشار خون سیستولیک و دیاستولیک را کاهش می دهد.
عوارض رژیم کتوژنیک در افراد مبتلا به دیابت نوع ۲
علاوه بر اثر مفید رژیم کتوژنیک بر قند و چربی ، این رژیم ممکن است عوارضی را در بیماران دیابتی ایجاد کند از جمله بی خوابی، یبوست، خارش، بی حسی اندام ها، کبد چرب، فشار خون بالا و کاهش عملکرد قلب.
البته عوارض جانبی بالقوه رژیم کتوژنیک فقط در دو مورد از ۱۳ مطالعات ذکر شده عنوان شده است. یکی از این دو مطالعه خستگی، سردرد، حالت تهوع و استفراغ بعد از ۲ هفته رژیم و یبوست و افت فشار خون را بعد از ۱۰ هفته گزارش کرده است. مطالعه دیگر احساس گرسنگی را گزارش می دهد، اما با ادامه رژیم میزان آن به طور قابل توجهی کاهش یافته است.
حتی اگر در طول مطالعه سردرد، حالت تهوع، استفراغ، یبوست، اسهال و سایر علائم گزارش شده باشد، علائم خفیف بوده و برای مدت کوتاهی ادامه داشته و اهمیتی بالینی ندارد.
بررسی مطالعات در خصوص رژیم کتو در دیابت نوع ۲
اگرچه تنها چند کارآزمایی تصادفی‌سازی و کنترل‌شده وجود دارد که اثرات رژیم کتوژنیک را بر دیابت ارزیابی می‌کند، برخی مطالعات موردی و مطالعات کیفی اخیر وجود دارد که تا حدودی این موضوع را روشن می‌کند.
مطالعات نتایج نشان می‌دهد بیماران دیابتی که برای بیش از ۳ ماه رژیم کتوژنیک داشتند، کنترل بهتر قند خون، کاهش مصرف دارو، کاهش وزن و سیری را گزارش کردند.
اکثر این بیماران رژیم کتوژنیک را به‌عنوان یک روش عادی غذا خوردن بیان کردند و قصد داشتند تا پایان عمر ادامه دهند. یک گروه دیابت نوع ۲ برای یک مطالعه گذشته‌نگر بر روی ۴۹ بیمار که رژیم کتوژنیک را برای بیش از ۳ ماه دنبال کرده بودند، انتخاب شدند و نتایج آنها را با ۷۵ بیمار که مراقبت‌های معمول را دنبال کردند، مقایسه کردند.
100٪ از گروه رژیم کتوژنیک دوز انسولین را قطع یا کاهش دادند درحالی‌که فقط ۲۳٪ از مراقبت‌های معمول این کار را انجام دادند. گروه رژیم کتوژنیک کاهش بیشتری در گلوکز پلاسمای ناشتا، کاهش وزن، و همچنین کاهش بهتر HbA1c در مقایسه با مراقبت معمول داشت؛ بنابراین، به نظر می‌رسد آن دسته از بیمارانی که رژیم غذایی کتو را دنبال می‌کنند، نتایج مثبتی دارند.
نتایج مثبت در این مطالعات ممکن است منعکس‌کننده انگیزه این بیماران باشد که رژیم کتوژنیک را انتخاب کردند یا داوطلب شدند. مطالعه‌ای روی زنان مبتلا به دیابت نوع ۲ که داوطلبانه رژیم کتوژنیک با کمتر از ۳۰ گرم کربوهیدرات در روز مصرف کردند. HbA1c آنها > 6.5٪ بود و با برگشت دیابت به ۵.۶٪ کاهش یافت.
مطالعه دیگری پس از شکست در کنترل قند خون با مراقبت‌های استاندارد، رژیم کتوژنیک با روزه‌داری متناوب پس از ۱۴ ماه HbA1c از ۹.۳ درصد به ۵.۸ درصد کاهش یافت.
در یک مطالعه یک‌ساله اثرات یک رژیم کتوژنیک بسیار کم کربوهیدرات را در مقابل یک رژیم غذایی با کربوهیدرات متوسط، کالری محدود و کم‌چرب در بیماران پیش دیابتی یا دیابت نوع ۲ مقایسه شد.
نتایج نشان داد که افراد با رژیم کتوژنیک بهبود بیشتری در HbA1c، کاهش وزن و استفاده از دارو نسبت به رژیم غذایی دیگر داشتند. در تحقیقی دیگر محققان می‌خواستند ببینند که آیا یک برنامه آنلاین می‌تواند به همان اندازه در کمک به افراد دارای اضافه‌وزن مبتلا به دیابت نوع ۲ موفق باشد یا نه. نتایج نشان داد که برنامه کتوژنیک آنلاین در کمک به بیماران برای مدیریت دیابت با کاهش HbA1c، کاهش تری گلیسیرید، افزایش کاهش وزن و میزان ماندگاری بیشتر از گروه کنترل بود.
علاوه بر این، یک مطالعه قبلی کشف کرده است که یک رژیم غذایی محدود از کربوهیدرات در بهبود سندرم متابولیک در چهل فرد مبتلا به دیس لیپیدمی آتروژنیک موفق‌تر از رژیم غذایی کم‌چرب بود.
مطالعه اخیری که در دانشگاه ایندیانا انجام شد، یکی از اولین مطالعات بلندمدت بود که نیاز به استفاده از آزمایش‌های معمول خون برای تعیین وضعیت کتوز تغذیه‌ای بیماران در حین حفظ رژیم غذایی کتوژنیک داشت. بیماران بسیار پایبند بودند و دیابت آنها بهترشد.
رژیم کتوژنیک همچنین وضعیت دیابت برخی از بیماران را که HbA1c آنها طبیعی شده بود، بهتر کرد. پیگیری ۲ساله این مطالعه نشان داد که ۷۴ درصد در گروه رژیم کتوژنیک پایبند بودند.
این گروه بهبود قابل‌توجهی در HbA1c، گلوکز ناشتا و انسولین ناشتا داشتند درحالی‌که گروه مراقبت معمول هیچ تغییری نسبت به سطح پایه نداشتند. میانگین دوز انسولین تجویز شده ۸۱% کاهش و برگشت دیابت به ۵۳.۵% افزایش یافت. بهبودی دیابت ۱۷.۶ درصد و بهبودی کامل دیابت ۶.۷ درصد بود. موفقیت طولانی‌مدت در درمان دیابت برای این گروه مداخله با مراقبت مداوم با نظارت آنلاین، شواهدی از امکان‌سنجی و پایبندی رژیم کتوژنیک در درمان دیابت نوع ۲ است.
علاوه بر این، مطالعه‌ای دیگر نشان داد که بیماران توانستند گلوکز خون ناشتا خود را با کربوهیدرات کم یا رژیم مدیترانه‌ای کاهش دهند، درحالی‌که گروه کم‌چرب اثر کمتری را مشاهده کردند. بیماران گروه کم کربوهیدرات نیز توانستند HbA1c خود را به میزان قابل‌توجهی کاهش دهند.
متاآنالیز دیگری که رژیم‌های کتوژنیک بسیار کم کربوهیدرات (VLCKDs) را با رژیم‌های کم‌چرب مقایسه کرد، نشان داد که رژیم کتوژنیک پیشرفت‌های بیشتری در گلوکز ناشتا، آنالیز انسولین، HbA1c و پروتئین واکنش‌گر C نشان داد.
علاوه بر این، یک متاآنالیز اخیر رژیم‌های کم کربوهیدرات یا بسیار کم کربوهیدرات نشان داد که بیمارانی که رژیم غذایی را به مدت ۶ ماه رعایت می‌کنند، می‌توانند بدون عوارض شدید بهبودی در دیابت داشته باشند. چندین مطالعه اخیر در مورد رژیم کتوژنیک بهبود مثبتی را در پروفایل گلیسمی (قندی) نشان می‌دهد.
رژیم کتوژنیک و دیابت نوع ۱
در حال حاضر، ADA توصیه می‌کند که دیابت نوع ۱ رژیم غذایی کم‌چرب و غنی از کربوهیدرات‌های غلات کامل داشته باشد. یک مطالعه نشان داد که رژیم غذایی کم‌چرب برای بهبود HbA1c در همه بیماران، صرف‌نظر از وضعیت دیابت، یافت نشده است.
در یم مطالعه HbA1c را برای بیماران دیابتی نوع ۱ (T1D) بررسی کرد که به آنها توصیه شده بود مصرف کربوهیدرات (<75 گرم کربوهیدرات در روز) را کاهش دهند تا نیاز به انسولین کاهش یابد. میزان پایبندی بیماران در این مطالعه ۵۰ درصد بود و افرادی که به‌شدت رژیم غذایی را رعایت می‌کردند HbA1c خود را ۱.۸ درصد کاهش دادند.
کارآزمایی تصادفی شده دیگری امکان‌سنجی رژیم لوکرب (<75 گرم در روز) در مقابل شمارش استاندارد کربوهیدرات در بزرگسالان مبتلا به دیابت نوع ۱ را تعیین کرد. از ده نفر در مطالعه ۱۲ هفته‌ای، گروه لوکرب کاهش قابل‌توجهی در HbA1c، کاهش مصرف روزانه انسولین و کاهش وزن نشان دادند.
همه نتایج در گروه شمارش کربوهیدرات بدون تغییر بود؛ بنابراین، این بیماران دیابت نوع ۱ بدون رسیدن به آستانه رژیم کتوژنیک کمتر از ۵۰ گرم در روز درحالی‌که کربوهیدرات‌های کمتری نسبت به رژیم معمولی مصرف می‌کردند، نتایج مثبت داشتند.
اگرچه رژیم کتوژنیک در دیابت نوع ۱ ممنوع است اما جالب‌توجه است، برخی از بیماران دیابت نوع ۱ بر خلاف توصیه متخصصان فعلی پزشکی، درمان و کنترل دیابت خود را با رژیم غذایی بسیار کم کربوهیدرات (VLCD) انجام می‌دهند.
یک مطالعه این بیماران دیابتی نوع ۱ که خود انتخاب کردند تا رژیم کتوژنیک (<30 گرم در روز) داشته باشند، ارزیابی کرد. آنها این بیماران را در یک رسانه اجتماعی پیدا کردند و سپس اجازه خواستند تا با پزشکان تماس بگیرند و سلامتی آنها را بررسی کنند.
به طور تکان‌دهنده، ۹۷٪ از بیماران توانستند به اهداف گلیسمی ADA برای HbA1c با میانگین ۵.۶٪ و میانگین دوز روزانه انسولین ۰.۴۰ U/kg در روز برسند.
شرکت‌کنندگان در این گروه افزایش سطح سلامت کلی، افزایش رضایت از مدیریت دیابت و کاهش تعداد عوارض جانبی را گزارش کردند. این نتایج در بیماران دیابتی نوع ۱ بی‌سابقه است.
اگر این نتایج در کارآزمایی‌های بالینی تأیید شوند، می‌توان از مشکلات سلامت مزمن مرتبط با دیابت نوع ۱ به‌تنهایی با رژیم غذایی پیشگیری کرد یا به میزان قابل‌توجهی کاهش داد. تقریباً یک‌چهارم این بیماران رژیم کتوژنیک خود را با ارائه‌دهندگان مراقبت خود در میان نمی‌گذاشتند، به این معنی که آنها این تغییرات را بدون حمایت پزشکان خود انجام می‌دادند.
حتی در یک گروه تحت درمان شدید در کارآزمایی کنترل و عوارض دیابت، بهترین HbA1c به‌دست‌آمده ۷.۲٪ بود، اما این با افزایش نرخ هیپوگلیسمی (کاهش قند) همراه بود.
خلاصه اثر رژیم کتوژنیک بر قند خون در دیابت نوع ۱ و ۲
رژیم کتوژنیک نه تنها می تواند قند خون ناشتا را کنترل کند و هموگلوبین a1c را کاهش دهد ، بلکه باعث بهبود متابولیسم چربی نیز می شود. علاوه بر این ، رژیم کتوژنیک می تواند BMI و وزن بدن را کاهش دهد. بنابراین ، رژیم کتوژنیک ممکن است به عنوان بخشی از مدیریت دیابت نوع ۲ استفاده شود.
البته ذکر این نکته اهمیت دارد که با توجه به محدودیت مطالعات، عدم پیگیری طولانی مدت و عدم بررسی دقیق تمام عوارض کتوژنیک، نیاز به مطالعات بیشتر وجود دارد و افراد نبایستی بدون مشورت با پزشک و متخصص تغذیه خود این رژیم را شروع کنند.